Τ62β :Μαρξισμός: αλλοτρίωση και ταυτότητα

1. Σήμερα θα κοιτάξουμε μια πολύ θετική άποψη του μαρξισμού.

Ο κάποτε μεγάλος, τώρα μαραζιάρης Μαρξ (ναι, του ιστορικού υλισμού) επίσης ασχολήθηκε με το θέμα της ταυτότητας. Νεαρός ων ακόμα, εξόριστος στο Παρίσι, έγραψε (1844) πολλά στο έργο που δημοσιεύθηκε μόλις το 1932 με τον τίτλο Χειρόγραφα… (μτφ Νίκου Μπαλή, Διεθνής Βιβλιοθήκη, 1994, Αθήνα). Έγραψε εκτεταμένα, συχνά ορθά, μα μάλλον θεωρητικά για το θέμα.

Ο άνθρωπος αποξενώνεται από τη Φύση, από την ανθρωπότητα και από τον ίδιο τον εαυτό του. Ο άνθρωπος δεν γνωρίζει πια ποιος είναι.

Στα νερόβραστα εγχειρίδια του μαρξισμού αναφέρεται ως αιτία η εμπορευματοποίηση της εργασίας, η ατομική ιδιοκτησία και άλλα άσχετα. Όμως ο Μαρξ προσδιορίζει την πλεονεξία. «Οι μοναδικοί τροχοί που θέτει σε κίνηση η πολιτική οικονομία είναι η πλεονεξία και ο πόλεμος ανάμεσα στους πλεονέκτες, ο ανταγωνισμός» (σ 83).

Πέρα και από την πλεονεξία εντοπίζει ένα είδος άγνοιας, μια αδυναμία του νου: μια κατάσταση «διανοητικής σύγχυσης του ανθρώπου» (σ 100).

Πρώτα, λοιπόν, είναι η ψυχοσύνθεση και μετά το οικονομικό υπόβαθρο.

2. Είμαστε «χαμένοι» και «φευγάτοι»: ψάχνουμε να βρούμε τον εαυτό μας και δεν τον βρίσκουμε διότι «έφυγε, χάθηκε».

Αυτό συμβαίνει στον καπιταλισμό όπου εμείς πάψαμε να είμαστε άνθρωποι, πρόσωπα, και γίναμε γρανάζια σε μια κολοσσιαία μηχανή που δεν μπορούμε πια να ελέγξουμε. Συχνά δεν ξέρουμε τι είναι το τελειωμένο προϊόν της εργασίας μας και δεν ερχόμαστε σε επαφή με τον χρήστη όπως γινόταν σε παλαιότερες εποχές, οπότε, λόγω εκείνης της επαφής, οι παραγωγοί ένιωθαν κοινωνικά χρήσιμοι.

Έτσι, ο άνθρωπος πέφτει (εμείς έχουμε πέσει) στην κατάσταση αλλοτρίωσης ή αποξένωσης από την οικουμενική πανανθρώπινη φύση μας.

Στα μεταγενέστερα έργα του (Πρόλογος στη Συμβολή στην Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας, Κεφάλαιο κλπ) ο Μαρξ παρουσιάζει την αλλοτρίωση κυρίως στον καταμερισμό της εργασίας που, καθώς έτσι τεμαχίζονται οι εξειδικευμένες εργασίες (ένας τεντώνει το υλικό, άλλος το κόβει, τρίτος του δίνει σχήμα κοκ), ο εργαζόμενος μένει μακριά από το τελειωμένο προϊόν. Και σε αυτή την άποψη εμμένουν οι «μαρξιστές» – στους αλλοτριωμένους εργάτες στον χώρο της παραγωγής αγαθών και υπηρεσιών.

Αλλά ο Μαρξ υπονοούσε κάτι βαθύτερο, λεπτότερο.

3. Η τελική χοντρότερη κατάσταση είναι η γενική λατρεία της παραγωγής, η ταύτιση με κάθε στάδιο στην παραγωγή του προϊόντος και ο «φετιχισμός των εμπορευμάτων» όπου ο άνθρωπος, μέσω εικόνων και παραστάσεων στον νου του, πιστεύει πως ο ίδιος είναι π.χ. το αυτοκίνητό του και υποφέρει αν αυτό πάθει κάτι (γρατζουνιστεί, σκάσει λάστιχο).

Είναι παράξενο πως ο άνθρωπος σκλαβώνεται στα προϊόντα της δικής του παραγωγής μέσω επιθυμίας, απώλειας μέτρου και ταύτισης. Και η πιο ισχυρή άποψη αυτής της αλλοτρίωσης και ταύτισης εκδηλώνεται στην ιδιοκτησία, και μάλιστα στην ιδιοκτησία της γης που έχει τρομερές προεκτάσεις κι επηρεάζει όχι μόνο την οικονομία μα τη σύνολη ζωή των ανθρώπων και όλες τις κοινωνικές τους σχέσεις.

Στις σύγχρονες συνθήκες η γη ανήκει στους λίγους (ή στο κράτος) και οι άκληροι πρέπει να πληρώσουν για να έχουν τόπο κατοικίας κι εργασίας. Όπως το θέτει ο Μαρξ, «ένα τμήμα της κοινωνίας εδώ ζητάει από άλλο έναν φόρο υποτελείας για το δικαίωμα να κατοικεί στη γη».

4. Όπως κάθε γνωστικός άνθρωπος, και ο Μαρξ διαπίστωσε πως η επιθυμία και διεκδίκηση για αποκλειστική κτήση και χρήση δημιουργεί τον ανταγωνισμό μέχρι εξόντωσης του ανταγωνιστή, αντιπάλου κι εχθρού. «Όλες οι φυσικές και πνευματικές ιδιότητες αντικαταστάθηκαν στην απόλυτη αποξένωση… με την αίσθηση του έχειν».

Η αίσθηση «του έχειν» πολύ γρήγορα και ανεπαίσθητα γίνεται πλεονεξία και φυσικά καλύπτει όχι μόνο υλικά αγαθά (ρούχα, σπίτια, τρόφιμα κλπ) μα και πρόσωπα, οικογένεια, συνεργάτες, κράτος, θρησκεία, επιστήμες, τέχνες κλπ.

Για να επιβιώσουν οι άνθρωποι, συχνά βρίσκονται σε αντίθεση με το φυσικό περιβάλλον παρότι ανήκουν οι ίδιοι στη σύνολη Φύση. Κυνηγούν τα τεχνητά προϊόντα της εργασίας τους λησμονώντας την αρχική ενότητά τους με τη Φύση και σκλαβώνονται σε αυτά. Εξίσου συχνά βρίσκονται σε αντίθεση με άλλους ανθρώπους που νιώθουν εξίσου ξεχωριστοί και απειλούμενοι καθώς όλοι λησμονούν την ενότητα της Ανθρωπότητας, το είδος όπου ανήκουν.

«Η ζωή του τώρα δεν ανήκει στον ίδιο αλλά στο αντικείμενο όπου την έχει εναποθέσει» (σ 86). Και η φύση, που είναι το «ανόργανο σώμα του ανθρώπου» γίνεται μια απειλητική, αλλότρια δύναμη. Ταυτόχρονα, ένας άνθρωπος «αποξενώνεται από άλλους και ο καθένας από την ουσιαστική φύση του» (σ 96).

5. Η τελευταία και για πολλούς χειρότερη άποψη είναι η εσωτερική σύγκρουση: «’Όταν ο άνθρωπος συγκρούεται με τον εαυτό του, συγκρούεται με άλλον άνθρωπο» (σ 96).

Η θεραπεία της ανώμαλης, αφύσικης κατάστασης κατά τον Μαρξ είναι ο κομμουνισμός. Προσέξτε τι λέει εδώ! Η ατομική ιδιοκτησία «δεν είναι η αιτία της αλλοτριωμένης εργασίας μα η συνέπειά της» (σ 100)! Αλλά ο κομμουνισμός ήταν για τον Μαρξ όχι μια κατάσταση «αταξικής κοινωνίας» αλλά μια «πραγματική κίνηση που καταργεί τη σημερινή κατάσταση πραγμάτων» (Γερμανική Ιδεολογία, 2η εκδ., Gutenberg, τόμος Α’, σ 82).

Αναγνώριζε 3 είδη κομμουνισμού. Τα δυο πρώτα είναι χοντρά, χυδαία. Μόνο στο 3ο έχουμε «τη θετική υπέρβαση της ιδιωτικής περιουσίας, δηλαδή της ανθρώπινης αυτό-αποξένωσης, άρα… την πλήρη ανόρθωση του ανθρώπου στον εαυτό του» (σ 129)!

Αλλά τι σημαίνει αυτό; Πώς υπερβαίνουμε την κτητικότητα που επιφέρει αποξένωση; Ποιος/ποια είμαι «στον εαυτό μου»;

Καταλαβαίνουν άραγε και οι μαρξιστές τι εννοεί εδώ ο Μαρξ με την «υπέρβαση» και την «πλήρη ανόρθωση στον εαυτό»;