Το Ημερολόγιο της Ολλανδέζας Εβραίας, νεαρής Άννας Φρανκ, είναι πασίγνωστο. Έχει μάλιστα γυριστεί και ταινία, στην οποία το διαβάζει η πολυβραβευμένη Helen Mirren. Το σπίτι της έγινε Μουσείο.
Σχεδόν εντελώς άγνωστο παραμένει το ημερολόγιο ενός άγνωστου Εβραίου που πέθανε στο Auschwitz, του Zalmen Gradowski.
Ο Chaim Zalmen Gradowski (1910-7/10/1944) ήταν ένας Πολωνός Εβραίος που μεταφέρθηκε το 1942 από το Γκέτο Grodno στο Άουσβιτς. Εκεί τον έβαλαν να δουλεύει στη Sonderkommando μονάδα που επέβλεπε τους φυλακισμένους και τους μετέφερε στα κρεματόρια. Πρώτα τους έπαιρναν τα κοσμήματα κι ό,τι άλλο πολύτιμο είχαν οι νεοφερμένοι, μετά τους έπαιρναν τα ρούχα και τους έδιναν την άθλια στολή των κρατουμένων. Τους μοίραζαν τη λιγοστή τροφή και τους κούρευαν όποτε χρειαζόταν. Τέλος, πήγαιναν τα πτώματα στους φούρνους.
Η οικογένειά του αποδεκατίστηκε. Είναι γνωστό πως η μητέρα του Σάρα, οι δύο αδελφές του Λίμπε και Εσθήρ-Ρόκχι και η γυναίκα του Σόνια (παντρεύτηκαν το 1935) δολοφονήθηκαν στους θαλάμους αερίων. Ο πεθερός του Ραφαήλ κι ο κουνιάδος του Βουλφ εξαφανίστηκαν άγνωστο πού. Ομοίως, ο πατέρας του Σαμουήλ, τα δυο αδέλφια του, Ebar και Moyshe, και μια άλλη αδελφή, η Feygelech.
Τους αναφέρει όλους με πολλή αγάπη στο Ημερολόγιο. Υπάρχει μια κόπια στο The Literature of Destruction, επιμέλεια D.G. Roskies, 1988.
Κράτησε το Ημερολόγιο ενώ έκανε αυτή τη φοβερή δουλειά: «Δεν μπορώ να ξοδέψω ούτε ένα δάκρυ! Διότι ζω σε μια κόλαση θανάτου όπου είναι αδύνατο να μετρήσεις τη μεγάλη απώλεια. Κι εγώ, φυσικά, είμαι καταδικασμένος να πεθάνω… Εκατοντάδες χιλιάδες δυνατών, νέων ανθρώπων έχουν περάσει από μεταφορές – Ρώσσοι, Πολωνοί και Ρομά… Εμείς [δηλ. οι βοηθοί] ήμασταν τα πιο θλιβερά θύματα, διορισμένοι από τους διοικητές ενάντια στα δικά μας αδέλφια και τις δικές μας αδελφές… Εκατοντάδες χιλιάδες γνώριζαν πως ήταν καταδικασμένοι να πεθάνουν… Κι εμείς, τα αδέλφια τους, θα βοηθούσαμε, θα τους κατεβάζαμε από τα φορτηγά και θα τους οδηγούσαμε… στον τάφο.»
Πώς σώθηκε αυτό το Ημερολόγιο;
Ο Γκραντόσκι το έθαψε σε ασφαλές μέρος μέσα στο μεγάλο στρατόπεδο ώστε να ανακαλυφθεί μετά τη νίκη των Συμμάχων.
«Σας μεταφέρω μόνο ένα μικρό μέρος της κόλασης του Birkenau-Auschwitz. Εσείς μόνοι πρέπει να κατανοήσετε την πραγματικότητα… Έτσι θα αποκαταστήσετε την εικόνα του τρόπου που οι άνθρωποί μας θανατώνονταν… Δύο [στρατιώτες] φορώντας προστατευτική μάσκα κουβάλησαν τους κυλίνδρους με το αέριο, αρκετό να σκοτώσει χιλιάδες. Πλησίασαν τον θάλαμο, περπατώντας γαλήνια, ψυχροί και σίγουροι στην εκτέλεση ιερού καθήκοντος. Σήκωσαν την καταπακτή δίχως ενοχή κι εξαπέλυσαν το αέριο μέσα ξανακλείνοντάς την για να μην ξεφύγει αέριο. Από ειδικά «ανοίγματα» εξέρχονταν τα βαθιά βογγητά των θυμάτων που πέθαιναν με φριχτή αγωνία. Οι δυο έμειναν ασυγκίνητοι και τελικά έβγαλαν τη μάσκα.»
Ο Γκραντόσκι πέθανε όταν μαζί με άλλους οργάνωσαν μια εξέγερση στις 7/10/1944.
