1. «Ένα γνωρίζω – πως δεν γνωρίζω τίποτα: ουδέν οίδα», έλεγε ο Σωκράτης και πολλοί μεταγενέστεροι το θεώρησαν αρχή αληθινής γνώσης, αληθινής σοφίας. Το Μεγάλο Μαντείο των Δελφών, μάλιστα, τον είχε ανακηρύξει «σοφότερο των Ελλήνων».
Μια πρώτη διδασκαλική δράση του Σωκράτη ήταν πως ρωτούσε τους πολιτικούς ταγούς και τους δήθεν μορφωμένους να ορίσουν τις βασικές αρχές της Ηθικής, μα εκείνοι δεν μπορούσαν να το κάνουν. Αυτό δεν τους άρεσε αφού τους εξέθετε, και οι πολιτικοί κατάφεραν να τον δικάσουν και να τον καταδικάσουν σε θάνατο: για διαφθορά των νέων και εισαγωγή «καινών δαιμονίων» (= νέων αιρετικών ιδεών)!
Άλλα τέτοια ήταν η ριζοσπαστική λογική του που πολλοί τον αγάπησαν και φρόντισαν να την διασώσουν ιδρύοντας δικές τους σχολές ή γράφοντας για εκείνον, με προεξέχοντες τους Ξενοφώντα και Πλάτωνα. Ο πρώτος μας δίνει μια εικόνα της καθημερινής ζωής κι επαγγελματικής δράσης του φιλόσοφου, ο δεύτερος μεταδίδει κι ερμηνεύει τη διδασκαλία του.
2. Βέβαια και στον Διαφωτισμό και σήμερα πανεπιστημιακοί όπως οι Καντ, Μουρ κλπ, θέτουν το ερώτημα «Τι είναι αρετή;» ή «το ηθικό κίνητρο;» μα μένουν σε στείρα συζήτηση και ορισμούς λέξεων. Ο Σωκράτης αντίθετα επέμενε στην πρακτική εφαρμογή κι εμπειρία. Κατά τον Ξενοφώντα, όντως δεν ήξερε πολλά, μα γνώριζε κάθε ειδικό στην Αθήνα για κάθε θέμα, επάγγελμα ή τέχνη, και τους συμβουλευόταν τακτικά. Ήταν περιζήτητος να διδάσκει και να συμβουλεύει και συχνά λειτουργούσε ως μεσίτης μεταξύ του «πελάτη» του που τον συμβουλευόταν και του σχετιζόμενου «ειδικού».
Με όμοιο πρακτικό τρόπο εξέταζε τις ιδέες Σοφία, Καθήκον, Δικαιοσύνη, Ανδρεία, Μετριοφροσύνη, Κάλλος και παρόμοιες. Σε κάθε περίπτωση με αυστηρή διαλογική συζήτηση έδειχνε στους συνομιλητές του πως οι δικές τους αντιλήψεις έτσι όπως διατυπώνονταν περιείχαν αντίφαση και ασυναρτησία κι έπρεπε να ξανασκεφθούν.
Ο ίδιος πάντα διατεινόταν πως δεν ήξερε την απάντηση: ουδέν οίδα! Μα η συζήτηση με τη διαλεκτική μέθοδο, την αδυσώπητη λογική, στο τέλος αποκάλυπτε μια απάντηση.
3. Τελικά και πολύ απλά, από τα λεγόμενά του Ξενοφώντα και, κυρίως, του Πλάτωνα η διδασκαλία του Σωκράτη συνοψίζεται απλά στα ακόλουθα σημεία:
α) Όλες οι αρετές (ανδρεία, δικαιοσύνη κλπ) είναι αόρατες ιδέες ή αξίες στον νου και υποκινούν σε ορατή δράση. Δεν μπορούν να κατανοηθούν με τις αισθήσεις και από όσους σκέφτονται μόνο με αισθητήρια δεδομένα παρμένα από τον υλικό κόσμο. Χρειάζεται εσωτερική εξέταση.
β) Όλες οι αρετές, παρότι παρουσιάζονται ως ξεχωριστές ιδιότητες (ανδρεία, δικαιοσύνη, καθήκον κλπ), είναι εκδηλώσεις ουσιαστικά μίας αρετής.
γ) Κανείς ποτέ δεν έχει δει ή μετρήσει μια άποψη της αρετής (ή κάποιας αρετής αν τις θεωρούμε ξεχωριστές). Και όμως αυτή υπάρχει και άνθρωποι ζουν και πεθαίνουν για χάρη της (όπως ο Σωκράτης), ενώ γίνεται η κινητήρια ενέργεια για την ανάπτυξη αληθινού πολιτισμού. Υπάρχει λοιπόν μια νοητική σφαίρα, ή βαθμίδα του κόσμου, αόρατη μα νοητή, που συνίσταται σε αιώνιες αμετάβλητες ιδέες («είδη», όπως λέγονται στον Πλάτωνα, ή μορφές).
δ) Εκείνη η σφαίρα Ιδεών είναι η αληθινή πραγματικότητα διότι είναι αιώνια και αμετάβλητη (όπως «δοχείο» ή «τροχός»). Ενώ ο αισθητήριος υλικός κόσμος αλλάζει ακατάπαυστα. (Αυτό το κόνσεπτ ονομάστηκε «Πλατωνικός ρεαλισμός»).
ε) Τα πάντα στον κόσμο της αισθητήριας εμπειρίας, όλα τα υλικά πράγματα και φαινόμενα, είναι μεταβαλλόμενα κι έτσι παροδικά. Δοχεία όλη την ώρα φτιάχνονται, φθείρονται και καταστρέφονται.
στ) Όσοι έχουν επίγνωση του επιπέδου των Αιώνιων Ιδεών έχουν ανεπτυγμένο Λόγο (=λογική) και μόνον αυτοί είναι σοφοί και κατάλληλοι να κυβερνούν μια πολιτεία. (Η ιδέα που έγινε γνωστή ως ο «φιλόσοφος βασιλιάς»).
4. Αυτές είναι οι κύριες απόψεις της διδασκαλίας του Σωκράτη, ο οποίος, επαναλαμβάνω, επέμενε στην πρακτική εφαρμογή στην καθημερινή ζωή. Δεν γνώριζε τίποτα, διότι όπως λέει ο ίδιος (Διάλογος του Πλάτωνα Φαίδρος, 229E-230A) δεν ήξερε ποιος ή τι ήταν: αν ήταν στον εαυτό του ένα όν θεϊκής καταγωγής ή ένα τέρας. Πίστευε όμως με αρκετή σιγουριά πως η ψυχή του προερχόταν από τον θεϊκό κόσμο. Αληθινή γνώση συνεπαγόταν την Αυτογνωσία.
Τελικά, παρότι μερικοί μαθητές του είχαν οργανώσει την απόδρασή του από τη φυλακή για ένα ασφαλές μακρινό μέρος, αρνήθηκε διότι δεν ήθελε να παραβεί τους νόμους και, όντας πεπεισμένος πως η ψυχή είναι αθάνατη, δεν φοβόταν να πεθάνει.
Σήμερα η φήμη του είναι απλωμένη σε όλο τον κόσμο ως φιλόσοφος δίκαιος και νομιμόφρων, και πολλοί ξένοι ξέρουν την Ελλάδα ως χώρα όχι μόνο του Μεγάλου Αλεξάνδρου ή του Παρθενώνα, μα ως χώρα του Σωκράτη.
