1. Αν κοιτάξει κάποιος το Σανσκριτικό λεξικό της Οξφόρδης του Monier-Williams, θα βρει πως αυτή η λέξη brahman έχει πολλές έννοιες: έκχυση κι έκφραση λατρείας της καρδιάς· πνεύμα ικεσίας, προσευχή· ιερή λέξη, ομιλία· ο ήχος ΩΜ· ιερή γνώση· το Απόλυτο Πνεύμα· κλπ. Καθώς προέρχεται μάλλον από τη ρίζα √bṛḥ/bṛṃḥ ‘μεγαλώνοντας απεριόριστα, διεύρυνση/επέκταση απεριόριστη’ σημαίνει βασικά ‘ανάπτυξη, διεύρυνση, εξέλιξη αέναη’.
Σε κάποιους ύμνους του αρχαιότερου κειμένου που είναι η συλλογή ṚgVeda, είναι φανερό πως έχει την έννοια ‘ύψιστη πνευματική δύναμη’ (η οποία βρίσκεται σε κάθε ιερή ενέργεια ή έκφραση). Στις Ουπανισάδες έχει πια καθιερωμένη την έννοια “Απόλυτο”, ως Πρωταιτία, Πρωταρχή και Πρωτουσία του σύμπαντος. Είναι το Πνεύμα Μυστήριο, απερίγραπτο και απερινόητο από το οποίο δημιουργούνται τα πάντα, το οποίο είναι πριν τη δημιουργία κι εξέλιξη των πάντων, εισέρχεται στα πάντα για να είναι ο εαυτός τους και παραμένει μετά την κατάλυση όλων των μορφών του σύμπαντος χωρίς το ίδιο να έχει επηρεαστεί στο ελάχιστο.
2. Στην πολύ μακρά ιστορία της Ινδίας, από το 3000 πκε, κι ενώ ο όρος brahman εξακολουθεί να έχει την κύρια έννοια “Πνεύμα Απόλυτο”, η λέξη απέκτησε πολλές άλλες έννοιες και χρησιμοποιείται με αυτές ακόμα και σε ιερά κείμενα, όπως η Μπχαγκαβάτ Γκήτα.
Όπως π.χ. στα Ελληνικά το επίθετο “αριστερός” που αρχικά καταδείχνει τη μη-δεξιά πλευρά, μα βαθμιαία απέκτησε την πολιτική έννοια που συνδέεται με σοσιαλισμό και κομμουνισμό.
Στη Σανσκριτική η λέξη ātman επίσης είναι πολυσήμαντη. Η βασική της έννοια είναι “εαυτός”, μα αρχικά σήμαινε “πνοή, πνεύμα, ομίχλη”. Μετά όμως απέκτησε και την έννοια “σώμα υλικό, πνεύμα ενσαρκωμένο”. Επίσης “νους, σώμα νοητικό, σώμα πλασμένο από νόηση”.
“Μπράχμαν” μπορεί να σημαίνει και βασική ουσία/ύλη κι έτσι καλύπτει μια συμπαντική κλίμακα από το Απόλυτο Πνεύμα, τη λεπτότερη και ύψιστη ενέργεια, νοημοσύνη, αφενός, και τη χοντρότερη ύλη αφετέρου. Ας πάρουμε τώρα μερικά παραδείγματα από τη Μπχαγκαβάντ Γκητά.
3. “Το κάρμα (=δράση, ενέργεια, έργο) ξεπηδά από το Μπράχμαν και το Μπράχμαν ξεπηδά από το Άφθαρτο. Επομένως το αιώνιο, πανταχού-παρόν Μπράχμαν είναι παντοτινά παρόν/εδραιωμένο στη θυσία” (3.15).
Εκ πρώτης όψεως νομίζουμε πως πρόκειται για το Απόλυτο, αιώνιο και πανταχού παρόν. Μα αφού το μπράχμαν ξεπηδά από το Άφθαρτο, δεν μπορεί εδώ να είναι πάλι το Απόλυτο. Πρόκειται μάλλον για τον δημιουργό θεό Μπραχμά brahmā (όχι brahma) ο οποίος είναι η δημιουργική δύναμη που εκπορεύεται από το Άφθαρτο Απόλυτο, αιώνιο και πανταχού παρόν. Εκείνο το Απόλυτο, η Πρωτουσία, είναι πάντα παρούσα και σε κάθε τελετουργική θυσία και κατ’ επέκταση κάθε ιερή τελετουργία. Έτσι έχουμε δύο έννοιες.
4. Ας πάρουμε ένα ακόμη παράδειγμα από την Γκητά.
Ο Κύριος Κρίσνα, η θεία ενσάρκωση του Viṣṇu, συνομιλώντας με τον φίλο και μαθητή του, τον πρίγκιπα Άρτζουνα, του λέει:
“Η δική μου μήτρα είναι το mahad brahma και σ’ εκείνη τοποθετώ τον [γενεσιουργό] σπόρο μου” (Μπ. Γκ. 14.3). Στην επόμενη στροφή λέει το ίδιο: Η μήτρα είναι το mahad brahma και ο ίδιος είναι ο σπερμαδότης πατέρας.
Εδώ σαφώς αναφέρεται στη Μεγάλη Φύση του Μπράχμαν-Απολύτου στην οποία εμφυτεύονται οι σπόροι όλων των όντων, από τους μεγαλύτερους Γαλαξίες ως τους μικρότερους μονοκυτταρικούς οργανισμούς. Λόγω περιορισμών στο ποιητικό μέτρο δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί η λέξη pradhāna ή prakṛti που δηλώνει τη Φύση κι έτσι χρησιμοποιεί τη φράση “μαχάντ-μπράχμα”.
Μα υπάρχει κι ένα ελαφρύ λογοπαίγνιο. Λέγοντας “η δική μου μήτρα” υπονοεί πως και αυτός, ως θεάνθρωπος Κρίσνα έχει προέλθει από την πρωταρχική μήτρα του σύμπαντος το μαχάντ μπράχμα. Μα και ως Ύψιστος Θεός έχει τη μήτρα όπου σπέρνει/εμφυτεύει τους σπόρους όλων των όντων.
Έτσι σε πολλές περιπτώσεις η έννοια της λέξης μπράχμα δεν είναι αμέσως ευδιάκριτη και πρέπει να ερμηνευτεί σύμφωνα με τα συμφραζόμενα.
