1. Ο άνθρωπος «σοφός» homo sapiens sapiens υπάρχει, σύμφωνα με την επικρατούσα πανεπιστημιακή θεωρία, εδώ και 200.000 έτη, άντε 300.000. Σύμφωνα με τις υπάρχουσες ενδείξεις, κυρίως αρχαιολογικές, οι πρώτοι αστικοί «πολιτισμοί» εγέρθηκαν πριν από 5.500 έτη στην Αίγυπτο, τη Μεσοποταμία και την Κοιλάδα του Ινδού στην περιοχή που σήμερα είναι το Πακιστάν και η βορειοδυτική Ινδία.
Πολλοί αναρωτιούνται αν υπήρξαν άλλοι πολιτισμοί αλλού νωρίτερα. Και μερικοί λένε «Είναι πιθανόν». Η απουσία τεκμηρίων δεν τεκμηριώνει κατ’ ανάγκη την απουσία πολιτισμών.
Γνωρίζουμε πως υπήρξαν κατακλυσμοί όχι μόνο όπως στον βιβλικό μύθο του Νώε ή του Atrahasis στην Μεσοποταμία και άλλων αλλά και τεκμηριωμένων γεωφυσικών φαινομένων με τη στάθμη της θάλασσας να ανεβαίνει ως και 50 μέτρα. Οπότε, ναι, ενδέχεται να υπάρχουν κτίρια και αστικά κέντρα καταποντισμένα και πλέον χαμένα.
2. Αρχαιολόγοι κυρίως, μα και ανθρωπολόγοι κι εθνολόγοι, αμφιβάλουν για την ύπαρξη αστικών πολιτισμών νωρίτερα, παρότι δεν αποκλείουν εντελώς τη δυνατότητα να υπήρξαν.
Αλλά, λένε, λείπουν όχι μόνο κτίρια και πόλεις μα όλες οι άλλες προϋποθέσεις για την οικοδόμηση αστικών κέντρων.
Δεν έχουν βρεθεί ερείπια. Δεν έχουν βρεθεί εργαλεία με τα οποία θα μπορούσαν να είχαν κατασκευαστεί κτίρια – φτυάρια, τσάπες, μυστριά, σφυριά, πριόνια. Ούτε απομεινάρια ή απολιθώματα εξημερωμένων φυτών (κριθάρι κλπ.) ή ζώων. Αυτά όλα υπήρχαν στους αστικούς πολιτισμούς που άφησαν τα κατάλοιπά τους στις περιοχές που αναφέρθηκαν πιο πάνω, § 1.
Η πορεία αστικής ανάπτυξης είναι γνωστή και καλά τεκμηριωμένη σε πολλές περιοχές από την Αίγυπτο ως τη βορειοδυτική Ινδία. Υπάρχουν μικρές κοινότητες, όχι νομάδες πια, μα ακίνητες, εγκατεστημένες σε μία περιοχή, οι οποίες επιδίδονται σε γεωργία και μερική κτηνοτροφία για πολλούς αιώνες προτού αναπτυχθεί η τεχνολογία που θα οικοδομήσει τα κτίρια και τις πόλεις.
3. Για την ώρα δεν υπάρχουν ίχνη τέτοιας ανάπτυξης πριν από 10.000 έτη. Χρησιμοποίησα τις φράσεις «αστικός πολιτισμός» και «αστικό κέντρο» για να υποδείξω μεγάλα κτίρια και πόλεις με πολύ πληθυσμό.
Διότι η λέξη «πολιτισμός» έχει και άλλες έννοιες.
Ο A.J. West γράφοντας για την αρχαία Αίγυπτο λέει: «Στον πολιτισμό οι άνθρωποι ενδιαφέρονται για την ποιότητα της εσωτερικής ζωής μάλλον παρά για τις [υλικές] συνθήκες της καθημερινής ζωής … είναι μια επιδίωξη να καθυποτάξουν την απληστία, τη φιλοδοξία και τον φθόνο (σ 6-7, Serpent in the Sky 1979, 2η διορθωμένη έκδοση 1993, Wheaton, Quest Books). Αυτός ο ορισμός δίνει μια διαφορετική άποψη από εκείνη των αρχαιολόγων.
Ο R. Rudgley πάλι, σε δική του μελέτη παραπέμπει στον Ιάπωνα καθηγητή Yoshinοry Yasuda o οποίος βρήκε μια «θαυμαστή αρχή» για τον πολιτισμό: είναι «σεβασμός και συνύπαρξη με τη φύση». Γράφει ακόμα: «Ο πολιτισμός παρουσιάζεται όταν ένα λειτουργικό σύστημα διαβίωσης, που είναι μια ορθή σχέση μεταξύ ανθρώπου και φύσης, εδραιώνεται σύμφωνα με τα χαρακτηριστικά μιας συγκεκριμένης περιοχής». Ο Ιάπωνας έγραφε σχετικά με τον πολιτισμό των Jōmon στην Ιαπωνία στην 11η χιλιετία πκχ. (σ 31-33, Lost Civilisations of the Stone Age,1998 Century, London).
4. Σε αυτές τις περιπτώσεις υπάρχει πολιτισμός μα δίχως τα υλικά αγαθά τα οποία ικανοποιούν αρχαιολόγους.
Οι δύο συγγραφείς αναφέρονται σε μια εσωτερική, ψυχολογική άποψη που ίσως να μην εξωτερικεύεται σε κτίρια, εργαλεία, και πόλεις. Τέτοια είναι αρχικά και η ιδανική πολιτεία του Πλάτωνα (Πολιτεία 370 C κι έπειτα) όπου οι άνθρωποι ζουν αρμονικά με το φυσικό περιβάλλον, τρέφονται με βολβούς και φρούτα, πίνουν μετρημένο κρασί και υμνούν τους θεούς.
Σε αυτές τις περιπτώσεις ο πολιτισμός είναι αρμονία μεταξύ των ανθρώπων (δικαιοσύνη, αλληλεγγύη) και μεταξύ ανθρώπων και φύσης. Και αυτός είναι υψηλού εσωτερικού επιπέδου και ας μην αφήνει πολλά υλικά τεκμήρια για αρχαιολόγους.
Μπορούμε μάλιστα να πούμε πως εκεί που υπάρχουν πόλεις κλπ. μα δεν υπάρχει αρμονία με το φυσικό περιβάλλον και μεταξύ των ανθρώπων, εκεί μάλλον υπάρχει βαρβαρότητα.
