Κανένας δεν έχει πρόβλημα με αποφάσεις και πράξεις που χωρίς να παραβαίνουν τον νόμο παράγουν κάποιο όφελος για τον ίδιο. Επίσης, κάποιοι θα βοηθήσουν άνετα κάποιον που έχει ανάγκη εφόσον μπορούν κι έχουν τα μέσα να το κάνουν, χωρίς αμοιβή.
Ο Jean–Paul Sartre παρουσίασε ένα ηθικό δίλημμα. Ένας νέος θέλει, την εποχή της γερμανικής κατοχής της Γαλλίας, να προσχωρήσει στην Αντίσταση μα έχει γριά μητέρα άρρωστη και είναι ο μόνος που τη φροντίζει. Όπως πολλά παρόμοια ηθικά διλήμματα, δεν είναι πολύ πειστικό. Ο νέος μπορεί να κάνει και τα δύο. Ή αν πρέπει να μετακομίσει στα βουνά ή τα δάση για την Αντίσταση να βρει κάποιο πρόσωπο που θα φροντίζει τη μητέρα. Αλλά γιατί να μη μένει σπίτι και να κάνει άλλη εργασία στην Αντίσταση; Και, τελικά, μπορεί να αγνοήσει την προσχώρηση στην Αντίσταση αφού υπάρχουν πολλοί άλλοι.
Ας πάρουμε ένα διαφορετικό παράδειγμα. Οδηγείς και ξάφνου βλέπεις κάποιον να διασχίζει τον δρόμο, όχι σε σημείο διάβασης πεζών! Πατάς φρένο και κορνάρεις – για να μην πατήσεις τον απερίσκεπτο πεζό.
Κάπου στον νου σου πιστεύεις πως ο κίνδυνος να πατήσεις τον πεζό απαιτεί να φρενάρεις. Μα άλλο το τι πιστεύεις και άλλο το κίνητρο σου να κάνεις αυτό που πιστεύεις. Γιατί αυτή η πίστη σου γίνεται κίνητρο/επιθυμία να φρενάρεις;
Αυτή η περιοχή είναι κάπως θολή και μπερδεμένη. Έχεις τη δύναμη της λογικής η οποία ζυγίζει τα υπέρ και τα κατά και διαλέγει τους καλύτερους λόγους. Στη συγκεκριμένη περίπτωση το φρενάρισμα ήταν ο καλύτερος λόγος.
Αλλά γιατί;
Δίνουμε αξία στη ζωή ενός ανθρώπου. Η ανατροφή και η παιδεία μας, ο κοινωνικός περίγυρος, η χριστιανική κουλτούρα μας, όλα μας έχουν προϊδεάσει πως η ανθρώπινη ζωή είναι πολύτιμη και δεν πρέπει να την θέτουμε σε κίνδυνο. Είναι η παμπάλαια εντολή ‘Ου φονεύσεις’ ή ‘Ου βλάψεις’.
Είναι όντως εγγενής αυτή η αξία, όπως ισχυρίζονται μερικοί, ή είναι επίκτητη; Στην Πολιτεία ο Θρασύβουλος υποστηρίζει ενάντια στον Σωκράτη πως ‘οι ηθικοί κανόνες κατασκευάζονται για να εξυπηρετούν το άτομο ή την ομάδα που κυβερνά μια Πολιτεία’. Οι Στωικοί προώθησαν την ιδέα της οικουμενικότητας της ηθικής με τον ‘Φυσικό Νόμο’ που αφορά τον άνθρωπο ως άνθρωπο ανεξάρτητα από τόπο και εποχή. Μια ‘απόλυτη παγκοσμιότητα’ ορισμένων ηθικών νόμων υποστηρίζεται από πολλούς σήμερα. Βλέπουμε δε πως μερικές βασικές ηθικές αρχές είναι γενικά αποδεκτές στις Δυτικές Κοινωνίες.
Μερικοί υποστηρίζουν πως το καλύτερο ηθικό σύστημα είναι εκείνο που αποβλέπει στη μεγαλύτερη ευτυχία των περισσότερων ανθρώπων. Άλλοι λένε πως το πραγματικά ηθικό είναι αυτό που ο πιο ενάρετος άνθρωπος θα έπραττε στη συγκεκριμένη περίπτωση. Άλλοι πάλι προωθούν την ιδέα πως μόνο πράξεις που μπορούν λογικά να αιτιολογηθούν σε αυτούς που επηρεάζουν πρέπει να επιτρέπονται ως ηθικές. Μα σε κάθε περίπτωση παραμένει το ερώτημα γιατί αυτό και όχι κάτι άλλο; Ποια είναι η τελική αιτιολόγηση – αν υπάρχει;
Υπάρχουν όμως και άλλες προσεγγίσεις.
(α) Αμεροληψία ή δικαιοσύνη. Μια ορθή πρακτική ηθική αρχή θα πρέπει να είναι αποδεκτή και να αιτιολογείται με όμοιο τρόπο από κάθε άνθρωπο. Αυτό που κάποιος πρέπει να πράξει σε ορισμένες συνθήκες είναι αυτό που κάθε άλλος θα πρέπει να πράξει στις ίδιες συνθήκες.
(β) Λογική καλοσύνη. Σε κάθε πράξη ένας άνθρωπος πρέπει να συλλογιστεί και να συμπεριλάβει τα καλά και συμφέροντα, το γενικό όφελος όλων των άλλων πλασμάτων. Έτσι σε οποιαδήποτε πράξη που εγώ επιδιώκω τα φυσικό μου όφελος πρέπει να έχω υπόψη μου τα συμφέροντα και των άλλων.
(γ) Ελευθερία. Δεν παρεμβαίνουμε, δίχως ειδική αιτιολόγηση, στην επιλεγμένη πορεία κάποιου άλλου λογικού όντος έτσι που να το εμποδίσουμε να συνεχίσει την επιδίωξη της δικής του (νόμιμης) δράσης.
Όλες αυτές οι προσεγγίσεις, είναι φανερό, έχουν μια βασική ομοιότητα. Αυτή διατυπώνεται στη Βιολογία ως εξής:
‘Ηθική σημαίνει εφαρμογή των Θετικών Επιστημών για όφελος του ανθρώπινου είδους, όμως ως αναπόσπαστου μέρους της ζωής στον πλανήτη και πάντα με σεβασμό για τη διατήρηση της ζωντανής φύσης ως σύνολο’ (E.Timmer 1994 ‘Medical Ethics & Evolution’ J.R. Soc Medicine, 87, 190-2).
Ας το αφήσουμε εδώ για την ώρα.
