(Ε = Ethica Ηθικά, αριθμός = βιβλίο, p = propositio πρόταση, άλλος αριθμός = Νο πρότασης
IE = De Intellectus Emendatione Περί Βελτίωσης της Κατανόησης)
1. Κατά τον Σπινόζα, υπάρχουν, είπαμε, τρία επίπεδα ή είδη γνώσης: opinio δηλ. γνώμη (ή “δόξα” στους Αρχαίους) που προέρχεται από αισθητήρια αντίληψη κι εμπειρία˙ ratio δηλ. λόγος και λογική που δίνει πιο αξιόπιστες πληροφορίες για τα γνωρίσματα κάποιου όντος ή πράγματος˙ scientia intuitiva δηλ. ενορατική γνώση που βλέπει την αιτία κι ενουσία του παρατηρούμενου.
Με τη γνώμη λειτουργεί και η φαντασία σε ένα πεδίο σχεδόν ακατάπαυστου λάθους. Σε αυτό το επίπεδο ο νους φτιάχνει από τις αισθητήριες εντυπώσεις εικόνες κι αυτές είναι φαντασιώσεις (Ε2p17). Ο νους έτσι “φαντάζεται” πράγματα και δεν έχει “επαρκή γνώση” (Ε2p26). Διότι είναι ή εκφράζει μόνο μια συγκεχυμένη, θολή ή ακρωτηριασμένη κατανόηση του αντικειμένου. Σε τέτοιο “φαντασιακό” επίπεδο γνώσης, που είναι γνώμη, ο άνθρωπος γίνεται σκλάβος της Φύσης καθώς αυτή εξελίσσεται ή μένει σε μια συγκεκριμένη κατάσταση (Ε2p40) μα στον άνθρωπο φαίνεται τυχαίο, περιστασιακό, αόριστο.
Οι άνθρωποι αγνοούν τις αιτίες των πραγμάτων (1ο αξίωμα, Ηθικά), μα φαντάζονται πως έχουν ελευθερία κι επίγνωση των πράξεών τους ενώ δεν ξέρουν τα κίνητρα!
Φημολογίες, σχήματα κι αναμνήσεις αποτελούν τις γνώσεις μας για τη ζωή στην κοινή καθημερινότητα (ΙΕ20). Κι έτσι αποκτούμε προκαταλήψεις και δεισιδαιμονίες.
2. Το δεύτερο είδος ή επίπεδο είναι μια μετατόπιση προς τη διανοητική λογική λειτουργία του νου. Η διανόησή μας μπορεί να μένει στις φαντασιώσεις κ.λπ. ή να διευρυνθεί σε οικουμενική, πανανθρώπινη έκταση ή να μετασχηματιστεί στην απόλυτη νόηση του Θεού.
Η διεύρυνση από το περιορισμένο ατομικό στο οικουμενικό έρχεται με τη συνειδητοποίηση πως εμείς, ως νοήμονα όντα μα με φαντασιώσεις, υποκινούμαστε και προσδιοριζόμαστε από εξωτερικές επιδράσεις που μας υποδουλώνουν στη Φύση, μα μπορούμε πρόσθετα να δούμε και να επιβεβαιώσουμε τη δική μας φύση (Ε2p36).
Η οικουμενική διάνοια είναι κοινή σε όλες τις ατομικές περιορισμένες νοήσεις (Ε2p38): είναι μια αντανάκλαση της νόησης του Θεού. Αυτή η νόηση εδραιώνεται προσεγγίζοντας τη θεϊκή ενέργεια καθώς γίνεται πιο ενεργητική και αποφασιστική.
Όλες οι ενσωματωμένες υπάρξεις συμφωνούν με αυτή τη λογική νόηση πως όλες είναι μέρη ενός μεγαλύτερου συνόλου που βρίσκεται σε ρευστότητα καθώς μερικά συντίθενται κι άλλα διαλύονται “σε κίνηση και ανάπαυση” (Ε2p13).
3. Η λογική νόηση μας δίνει τη γνώση πως όλα τα όντα είναι εκδηλώσεις ιδιοτήτων του Θεού κι έχουν νόηση (στόχαση) κι έκταση.
Η τρίτη μορφή γνώσης βλέπει την ύπαρξη καθαυτή ως την αιώνια αναγκαιότητα κι αδιαίρετη απεραντοσύνη του Θεού: κάθε ον είναι ένας τρόπος που ο Θεός επιλέγει να παρουσιάζεται.
Αυτή είναι η ενορατική γνώση.
Η ενόραση είναι άμεση αμεσότης, μια θετική ταυτοποίηση κι αυτογνωσία. Είναι η γνώση πως όλα τα όντα είναι ένα Ον, που είναι ο Θεός, κι όλες οι ενσωματωμένες ιδιότητες είναι οι τρόποι με τους οποίους η Ουσία τροποποιείται. Με άλλα λόγια, η ενόραση αποκαλύπτει τις ιδιότητες όλες ως τρόπους που ο Θεός εκδηλώνεται μα είναι μια αδιαίρετη κι απόλυτα εμμενής ενότητα.
Έτσι γνωρίζει ένας άνθρωπος την απεραντοσύνη κι αιωνιότητα της δικής του οντότητας.
Η ενόραση είναι άμεση συνειδητοποίηση του Απέραντου.
4. Το τρίτο επίπεδο γνώσης μας δίνει ένα είδος αθανασίας, ελευθερίας, παντοδυναμίας.
Συμμετοχή στην επίγνωση του Θεού είναι και η αγάπη του Θεού με τη γνώση πως η Ουσία του Θεού είναι η ουσιαστική εσώτερη φύση μας που φέρνει τέλεια χαρά (Ε3p13).
Αλλά στην αρχική αδυναμία του, ο άνθρωπος φυσικά δεν φτάνει σε αυτή τη διαβάθμιση γνώσης και στο απλό ξεκίνημα διανοείται και προβάλλει μια μορφή με πολύ σταθερότερο χαρακτήρα από αυτόν που έχει και στοχεύει στο να μεταγίνει εκείνος ο χαρακτήρας. Βλέπει επίσης πως το δικό του ύψιστο αγαθό είναι να ανελιχθεί σε κείνον τον χαρακτήρα, μαζί με άλλους ανθρώπους αν είναι δυνατόν – να φθάσει στην ενότητα της νόησης με τη σύνολη φύση (ΙΕ13.1-4).
“Είναι μέρος της ευδαιμονίας μου” γράφει, “να βοηθήσω άλλους ώστε και οι άλλοι να κατανοήσουν όπως εγώ έτσι που η κατανόηση κι επιθυμία τους να συμφωνεί πλήρως με τη δική μου… και να σχηματίσουμε μια κοινωνική διάταξη που να συμβάλλει στην επιτυχία όσο το δυνατόν περισσότερων” (ΙΕ14. 1-3).
Όσοι γνωρίζουν κάποια ουσιαστικά στοιχεία της φιλοσοφίας του Ινδικού Vedānta εύκολα εδώ θα αναγνωρίσουν τη στενή ομοιότητα.
