ζούμε σε δυισμό και πολλαπλότητα με τον κόσμο κατακερματισμένο και την ενότητα άγνωστη
Οι Ουπανισάδες είναι για την Ινδική φιλοσοφία ό,τι είναι ο Πλάτων για τη Δυτική φιλοσοφία. Μα είναι κάτι περισσότερο διότι διδάσκουν την Ενότητα του Όντος ή του Μπράχμαν και του κόσμου και του ανθρώπου, πολύ πιο ξεκάθαρα από τον Πλάτωνα.
Σήμερα θα μείνω με την πανάρχαια Bṛhadāraṇyaka, τη Μεγάλη του δάσους, Ουπανισάδα, που είναι και η μακροσκελέστερη.
Στο 1.4.1 λέει: “Στην αρχή αυτό το σύμπαν ήταν ο Εαυτός (ātman) στη μορφή ανθρώπου – puruṣa. Κοίταξε γύρω, δεν είδε τίποτε άλλο εκτός από το εαυτό του. ‘Εγώ είμαι αυτός’ είπε αρχικά! Τότε εγέρθηκε το όνομα aham ‘εγώ’!”
Στο 1.4.10 έχουμε συμπλήρωση: “Στην αρχή αυτό [το Ον] γνώριζε τον εαυτό του μόνο. ‘Εγώ είμαι το Μπράχμαν’ [= απέραντο, Απόλυτο Ον]: γι’ αυτό έγινε το σύμπαν.”
Έτσι ο άτμαν, ο εαυτός του ανθρώπου (1.4.1) είναι το Μπράχμαν, το Απόλυτο και περιέχει το σύμπαν. Και η ιδέα επαναλαμβάνεται στο 1.4.11: “Στην αρχή αυτό ήταν όντως Μπράχμαν, ένα, μοναδικό.”
Στο 1.4.10 δίνεται όμως κι ένα επεξηγητικό κριτήριο. Όποιος στις μέρες μας το γνωρίζει αυτό ‘Εγώ είμαι το Μπράχμαν’, και αυτός γίνεται το σύμπαν. Ακόμα και οι θεοί δεν μπορούν να υπερισχύσουν εναντίον του διότι είναι ο Εαυτός τους. Έτσι όποιος λατρεύει άλλη θεότητα πιστεύοντας ‘Άλλος είναι εκείνος και άλλος εγώ’ – αυτός δεν γνωρίζει: είναι σαν οικιακό ζώο για τους θεούς.
Στις μέρες μας όντως οι πλείστοι λατρεύουμε άλλον (θεό, δαίμονα, πλούτο, εξουσία, καλοπέραση κλπ.) και πιστεύουμε πως άλλος είναι αυτός και άλλος εγώ. Έτσι ζούμε σε δυισμό και πολλαπλότητα με τον κόσμο κατακερματισμένο και την ενότητα άγνωστη!
Οι περισσότεροι από τους περισσότερους ίσως δεν πιστεύουν καν. Θεωρούν πως οι ίδιοι, η ζωή και νοημοσύνη, το σύμπαν ολόκληρο, δεν είναι παρά μια εξέλιξη σε μια διαδοχή εκατομμυρίων τυχαίων γεγονότων (ή ατυχημάτων) όπου σωματίδια ύλης και ριπές ενέργειας συγκρούονται, σμίγουν, χωρίζουν, ξανασμίγουν κλπ. σ’ ένα χάος χημικών στοιχείων.
Η Ουπανισάδα είναι αποκύημα σοφών οραματιστών που με βαθύ διαλογισμό, έρευνα και περισυλλογή, έφτασαν οριστικά στη δική τους εσωτερική πραγματικότητα και δηλώνουν πως όντως ο έσχατος Εαυτός του ανθρώπου είναι ίδιος με την έσχατη Πρωτουσία και Πρωταιτία (= Μπράχμαν) του σύμπαντος.
Στο 2.4.14, καθώς ετοιμάζεται να γίνει αναχωρητής, ο σοφός Yājñavalkya εξηγεί στη σύζυγό του Maitreyī τη διαφορά μεταξύ δυισμού και πολλαπλότητας αφενός και ενότητας αφετέρου:
“Όπου είναι σαν να υπάρχει δυισμός (dvaita) εκεί ένα ον οσφραίνεται άλλο﮲ ένα βλέπει άλλο﮲ ένα ακούει άλλο﮲ ένα απευθύνεται σε άλλο﮲ ένα σκέφτεται ή διακρίνει (vi–jñā-) άλλο. Όμως, όπου το σύμπαν ολόκληρο έχει γίνει ο Εαυτός ενός ανθρώπου, τότε αυτός ποιον [άλλον] θα μυριστεί και πώς; Ποιον άλλον θα δει και πώς; Ποιον άλλον θ’ ακούσει και πώς; Σε ποιον άλλον θ’ απευθυνθεί και πώς; Ποιον άλλον θα σκεφθεί ή θα διακρίνει και πώς; Με ποιο μέσο θα μπορούσε κάποιος να γνωρίσει εκείνον μέσω του οποίου γνωρίζει αυτό το σύμπαν; Με ποιο μέσο θα γνώριζε, καλή μου, τον έσχατο γνώστη;”
Αυτό το σημείο είναι κομβικό. Η Ουπανισάδα δεν είναι, ή πουθενά δεν έχει λεχθεί πως είναι, θεόπνευστη αποκάλυψη. Οι Ουπανισάδες, τουλάχιστον οι 10-12 κύριες, θεωρούνται αποκαλύψεις μα μόνο από τους σοφούς οραματιστές της Παράδοσης που είδαν στον εαυτό τους την αλήθεια που εκφράζουν. Χρειάζονται, όχι ανάγνωση όπως μιας νουβέλας ή ενός άρθρου, μα πολλαπλή ανάγνωση και μελέτη με περισυλλογή.
Εδώ τονίζεται με καταφατικό και αποφατικό τρόπο η παρουσία της απόλυτης ενότητας και η απουσία της ξεχωριστής ύπαρξης – για όποιον ενδιαφέρεται. Ακόμα και η διατύπωση “είναι σαν να υπάρχει δυισμός” μας δείχνει πως δεν υπάρχει στην πραγματικότητα του Μπράχμαν….
