Είναι αργός και οδυνηρός ο θάνατος της ελπίδας. Όμοιος και ο θάνατος της προσδοκίας. Και τα δυο συναισθήματα έχουν την ποιότητα του ευσεβούς πόθου, της προσωπικής ευχής.
Λέγονται αλλιώτικα και ‘πίστη’ – πίστη στο μέλλον. Κι εδώ πρόκειται για ευσεβή πόθο, ιδίως όταν λείπει τεκμηρίωση, δηλαδή ενδείξεις και γεγονότα που να συνηγορούν υπέρ της ‘πίστης’, που να δίνουν βάσιμους λόγους για την πίστη.
Το ίδιο ισχύει για την ελπίδα και την προσδοκία – στρέφονται συναισθηματικά προς το μέλλον δίχως λογική στήριξη.
Από αυτή την άποψη το αρχίνημα του Τέσσερα Κουαρτέτα του T.S. Eliot είναι λάθος:
Time present and time past | Are both perhaps present in time future | And time future contained in time past.
‘Χρόνος παρών και χρόνος παρελθών | Είναι ίσως και οι δύο παρόντες σε χρόνο μέλλοντα | Και ο χρόνος μέλλων να περιέχεται σε χρόνο παρελθόντα.’
Το παρελθόν είναι απροσπέλαστο πλέον και όλοι το γνωρίζουμε αυτό. Ναι, είναι από μια άποψη η μήτρα των αιτιών για το μέλλον. Μα δεν είναι, όπως πολύ λαθεμένα υπαινίσσεται ο Έλιοτ, οι μόνες αιτίες. Το μέλλον πάλι έρχεται άγνωστο και αδυσώπητο να γίνει παρόν στη φευγαλέα στιγμή και να περάσει στο παρελθόν.
Μόνο στο παρόν μπορείς να δράσεις, που προσθέτει στο παρελθόν κάτι καινούριο από άγνωστη πηγή, και αν χρειάζεται (όπως πράγματι συχνά χρειάζεται) να αλλάξεις, να επηρεάσεις το μέλλον προς το καλύτερο.
Μα τι είναι το παρόν;
Μιλάμε φλύαρα, μηχανικά, επαναληπτικά, για το παρόν μα είναι αμφίβολο αν καταλαβαίνουμε το παρόν ή αυτά που λέμε. Τι σημαίνει να είσαι στον παρόντα χρόνο και χώρο, εδώ και τώρα;
Το μυαλό μας, το αεικίνητο μέρος του νου μας, που κοιτάει, εξετάζει, επισημαίνει, επιθυμεί, υπολογίζει, αποφασίζει και συχνά παραμιλά στον εαυτό του, σπάνια συνδέεται με το παρόν, ακόμα και με τη δική του παρούσα κατάσταση. Βλέπει, έρχεται σε επαφή μόνο με ένα θρύψαλο από τον περιβάλλοντα χώρο, που εκτείνεται σε κάθε κατεύθυνση και όπου ξετυλίγονται τόσα και τόσα τεκταινόμενα, σχετικά και άσχετα.
Σε ποια πλευρά του δρόμου θα περπατήσεις; Θα τον διασταυρώσεις ή θα πάρεις άλλον δρόμο; Ποιες αιτίες κουβαλά η κυρία που έρχεται χαμένη στις σκέψεις της ίσως για τον σκύλο που κρατά με μακρύ λουρί; Και ποιες το αμάξι με τον οδηγό που περνά γοργά;
Είναι μια έλλειψη στις χριστιανικές Γραφές: ασχολούνται με την πίστη στον Θεό και τον Χριστό, συχνά και με συμπόνοια, καλοσύνη, δικαιοσύνη, γενναιοδωρία και άλλες αρετές, μα όχι με το θέμα του χώρου και χρόνου. Μα ούτε με την πρακτική σχέση της Αγίας Τριάδας στα τεκταινόμενα. Αυτή υπάρχει μόνο ως θεολογικό δόγμα και Σύμβολο της Πίστεως!
Το ΤΩΡΑ, γράφει κάποιος Ινδουιστής, είναι η μόνη πραγματικότητα και το ΕΔΩ. Γι’ αυτό πρέπει να εστιάζεις στο τώρα που είναι κάθε στιγμή και στο εδώ που είναι το όπου βρίσκεσαι. Υπολόγισε σωστά, όσο γίνεται, την ποιότητα των σκέψεων και των πράξεών σου και τα αποτελέσματα για σένα και για τους άλλους. Να θυμάσαι την εποπτεύουσα θεότητα, τη θεότητα που λατρεύεις και να είσαι φιλικός, συμπονετικός, ευγενικός με όσους συναντάς. Δίνε προσοχή κι εξυπηρέτηση. Μη σκέφτεσαι παρελθόν ή μέλλον. Αυτά έχει γράψει.
Πολύ ορθά όλα αυτά. Μα πώς;
Ώσπου να συλλογιστείς πώς θα δράσεις, το στιγμιαίο παρόν έχει παρέλθει. Ώσπου να γεμίσει ο νους σου με λατρεία για τον Θεό, πάλι το παρόν έχει παρέλθει. Και ώσπου να παραμερίσεις επιθυμίες, εκτιμήσεις, προσδοκίες κι ελπίδες, έχεις νέο παρόν μπροστά σου, μαζί σου!
Είναι το εδώ και τώρα μόνο αυτή η ακατάπαυστη κίνηση και όσα μόνο οι αισθήσεις μας αντιλαμβάνονται από τον υλικό κόσμο;
Μα γνωρίζουμε, αν όχι όλοι και όλες, μερικοί σίγουρα, πως η αίσθηση του παροδικού χρόνου αλλάζει κάποτε ξαφνικά, απροσδόκητα. Η παροντική στιγμή περνά πολύ αργά ή διευρύνεται στο άχρονο. Και τότε το ΕΔΩ επίσης αλλάζει: γίνεται ό,τι βλέπεις και ακούς σε κάθε κατεύθυνση – μια πλατιά ενότητα. Ο νους σου αλλάζει απρόσμενα κι αυτός σε μια διευρυμένη, διαυγέστατη παρουσία γεμάτη κατανόηση και αυτοπεποίθηση. Δεν υπάρχει επιθυμία, προσδοκία, ελπίδα.
Τότε έχεις μια γεύση του ΕΔΩ και ΤΩΡΑ ή του “αιώνιου παρόντος” όπως λέγεται στη Βεδική Παράδοση. Κι έτσι αποκτούν πρακτικό νόημα τα λόγια του θεού Krishna:
anapekṣas śucir dakṣa udāsīno gatavyathaḥ |
sarvārambhaparityagī yo madbhaktaḥ sa me priyaḥ ||
‘Ελεύθερος από προσδοκία, καθαρός, ικανός, αμερόληπτος, δίχως άγχος, παραμερίζει κάθε [ταύτιση με το] έργο του. Αυτός ο οπαδός μου μου είναι αγαπητός’. (Bhagabad Gītā, 12.16.)
