Υπάρχει ένας πανάρχαιος ύμνος στη Βεδική Παράδοση που λέει πως η δημιουργία εγέρθηκε από τον χορό των θεών. Μεγάλοι χορευτές ήταν ο Ίντρα, θεός της αστραπής και βροντής και η θεά της Αυγής (Uṣhas κι ελληνική Εώς). Αργότερα ο ρόλος αυτός πέρασε στον θεό Shiva που είχε και τον τίτλο Naṭarāja “Βασιλιάς του χορού”. Αυτός ο μύθος εκφράστηκε στη γλυπτική καθώς καθιερώθηκε μια συγκεκριμένη στάση του θεού χορευτή που συμβολίζει τη δύναμή του να λυτρώσει την ανθρωπότητα, ή κάθε άνθρωπο που το θέλει, από την πλάνη της θνητής ενσωμάτωσης με όλους τους περιορισμούς που αυτή έχει. Η θέση χεριών και ποδιών, η όλη στάση συμβολίζει πέντε ενέργειες του θεού – δημιουργία, ενσωμάτωση, προστασία, κατάλυση και λύτρωση.
Ένας ύμνος λέει: “Κύριε, το χέρι σου με το μικρό ταμπούρλο έχει δημιουργήσει το σύμπαν, ουρανό και γη, τους κόσμους όλους και όλες τις μορφές. Το ανυψωμένο χέρι σου προστατεύει έμψυχα και άψυχα όντα που είναι αναρίθμητα στην πλάση. Οι κόσμοι όλοι, όλα τα πλάσματα, μετασχηματίζονται ακατάπαυστα από το χέρι σου με τη φωτιά. Το ιερό σου πόδι σταθερά αναπαυμένο στη γη δίνει κατοικία και ανάπαυση για κάθε ψυχή που σέρνεται στο δίχτυ του κάρμα. Το ανασηκωμένο πόδι σου δίνει αιώνια μακαριότητα σε όσους καταφεύγουν σε σένα με αφοσίωση. Δική σου είναι η δύναμη που εκδηλώνεται στις 5 ενέργειες αυτές”.
Η γλυπτική απεικόνιση πρωτοπαρουσιάστηκε τον 6ο αιώνα κ.ε στα Σπήλαια Ellora και Badami. Μετά, στον 9ο αιώνα παρουσιάστηκαν τα μπρούτζινα αγάλματα (chola), μικρά και μεγάλα στη Νότια Ινδία. Σχεδόν πάντα περικλείνεται από μια στεφάνη (κάποτε 2 ή 3) που συμβολίζει το σύμπαν.
Σε αυτή τη μορφή ο Θεός αυτός αντιπροσωπεύει τη συγχώνευση της Αγίας Τριάδας κατέχοντας τις λειτουργίες του Μπράχμα (δημιουργική επέκταση) και Viṣhṇu (προστασία, συντήρηση) – και τις δικές του, φυσικά, που είναι κατάλυση και μετάλλαξη. Σε αυτή τη μορφή του ταυτίζεται με τον Ύψιστο Κύριο και με το Απόλυτο.
Śiva Natarāja και Narteśvra (Βόρεια Ινδία) “κύριος, βασιλιάς του χορού ή/και της ηθοποιίας”. Το δεξί του πόδι πατά πάνω στον δαίμονα Apasmara (= λησμονιά) που είναι ο μεγάλος εχθρός του ανθρώπου. Αυτή η διαβολική δύναμη στον υλικό κόσμο κάνει τους ανθρώπους να λησμονούν τον αληθινό εαυτό τους και την καταγωγή τους, δηλαδή το Απόλυτο Brahman από το οποίο προέρχονται τα πάντα στο σύμπαν.
Σε μερικές εκδοχές χορεύει πάνω στο όχημά του, τον ταύρο Nandi.
Η στεφάνη συχνά έχει φλόγες γύρω γύρω και συμβολίζει τη συμπαντική φωτιά που δημιουργεί, συντηρεί και καταλύει το σύμπαν στα τρία επίπεδά του (αιτιακό ή πνευματικό, λεπτό ή νοητικό και χοντρό, υλικό). Στο κεφάλι έχει μια νεκροκεφαλή για να θυμίζει τη θνητότητα, έχει επίσης το μισοφέγγαρο της αδιάκοπης αλλαγής και των εποχών, ενώ τα μαλλιά του φεύγουν κυματιστά δεξιά κι αριστερά στην ορμητική ενέργεια του χορού και ανάμεσά τους είναι και ο Γάγγης που (σύμφωνα με ένα μύθο) έπεσε από τον ουρανό και η πτώση του μαλάκωσε πάνω στα μαλλιά του και διαχύθηκε ως ζωή στους κόσμους.
Στο υψωμένο δεξί του χέρι κρατά ένα ταμπούρλο (ḍamaru) που είναι συγχρόνως κλεψύδρα: ως ταμπούρλο δίνει τον ρυθμό του χορού και ως κλεψύδρα δείχνει το αδήριτο πέρασμα του χρόνου. Στο αριστερό υψωμένο χέρι κρατά (κι εκπέμπει) τη φλόγα που πυρπολεί και καταλύει τον υλικό κόσμο, μα για τους σοφούς είναι η δύναμη της αποκάλυψης κι έμπνευσης.
Γύρω από τον λαιμό, τους ώμους ή/και τα μπράτσα του (ξε-)τυλίγεται ένα φίδι που συμβολίζει λόγω της αλλαγής του δέρματός του τη μετενσωμάτωση. Είναι και η εξουσία του Θεού πάνω στις πιο άγριες μορφές του ζωικού βασιλείου.
Το οριζόντιο δεξί χέρι έχει την κλασική κίνηση abbaya “αφοβία”: λέει στον οπαδό να μην φοβάται κανένα κακό ή μορφή άγνοιας. Το αριστερό αντίστοιχο έχει τη σημασία tirobhava “απόκρυψη” και αναφέρεται στην αθέατη άποψη της δημιουργίας που αποκαλύπτεται στον σοφό.
Τα δύο μάτια συμβολίζουν τον ήλιο και το φεγγάρι. Ένα τρίτο ψηλότερα είναι μισάνοιχτο και συμβολίζει την επίγνωση ή συνειδησία. Τα τρία μαζί συμβολίζουν τις τρεις ποιότητες της Φύσης, sattva (μισάνοιχτο), rajas (δεξί, ήλιος) και tamas (αριστερό, φεγγάρι).
Το νούφαρο στη βάση συμβολίζει την απόλυτη αγνότητα από την οποία εγείρονται τα πάντα.
Είναι λοιπόν πολύ πλούσιος ο συμβολισμός του αγάλματος αυτού.
Το 2004 εγκαταστάθηκε αυτό το σύγχρονο άγαλμα του Χορευτή στο CERN (Ευρωπαϊκό Κέντρο Έρευνας Μοριακής Φυσικής) στη Γενεύη: ήταν δώρο από την κυβέρνηση της Ινδίας για να σφραγίσει τη μακρόχρονη συνεργασία του Κέντρου με πολλούς Ινδούς φυσικούς. Το άγαλμα έχει ύψος 2 μέτρα. Μια πλάκα εξηγεί με λίγα λόγια του Fritjof Capra τη σημασία του:
“Πολλούς αιώνες πριν, Ινδοί καλλιτέχνες δημιούργησαν εικόνες του Xορευτή Σίβα σε όμορφα αγαλματίδια (χαλκού και) μπρούντζου. Στη δική μας εποχή, οι φυσικοί χρησιμοποίησαν την πιο ανεπτυγμένη τεχνολογία για να εικονίσουν τα μοτίβα του συμπαντικού χορού. Η μεταφορά του συμπαντικού χορού συνενώνει την αρχαία μυθολογία, τη θρησκευτική τέχνη και τη σύγχρονη Φυσική”.
