1. Στο αμέσως προηγούμενο αναφέρθηκα στα σχήματα λόγου – παρομοίωση, μεταφορά, προσωποποίηση – με παραδείγματα που όλα είχαν Α(ντικειμενική) Α(ντιστοιχία), δηλαδή ποιητική λογική, όπως πχ η προσωποποίηση ‘νύχτες ανήλικου καλοκαιριού’ ή μεταφορά ‘δαγκώνει η αντηλιά τη μάντρα’.
Δυστυχώς στη μοντέρνα ποίηση, που ανέπτυξε την αντι-ποιητική τάση της στρυφνότητας και σκοτεινότητας, η αρετή της λογικής αντικαταστάθηκε από ασυναρτησία και σύγχυση.
Π.χ. ποδοβολητά/ αιχμηρά/ σαν τον χρόνο. Εδώ έχουμε και μεταφορά και παρομοίωση. Η μεταφορά ‘αιχμηρά ποδοβολητά’ αναφέρεται μόνο στον ήχο τους, αλλιώς είναι ανόητη. Μα μετά παρομοιάζονται με τον χρόνο, μόνο που ο χρόνος δεν έχει ούτε ποδοβολητό ούτε τίποτα αιχμηρό, έστω κι αν κάποτε μοιάζει να περνά γρήγορα. Δεν υπάρχει ούτε λογική ούτε ΑΑ.
Σε κάποιον σύγχρονο η Ηδονή προσωποποιείται με ‘τα πόδια της/ ποτάμια γιασεμιά’. Εδώ η μεταφορά και η προσωποποίηση έχουν σύγχυση σαρωτική. Ναι, η ηδονή ως πρόσωπο έχει πόδια και αυτά θα μπορούσαν να θυμίζουν γιασεμιά. Η Ηδονή επίσης θα μπορούσε να θεωρηθεί ποτάμι ή να έχει ποτάμια, μα πώς γίνονται ποτάμια τα πόδια της και μάλιστα ‘ποτάμια γιασεμιά’ : ο νους δεν μπορεί να συλλάβει τέτοια εικόνα – πόδια-ποτάμια-γιασεμιά.
2. Το τελευταίο παράδειγμα έχει και το ‘παιχνίδι’ της υπερβολής. Με την υπερβολή έχουμε παραφούσκωμα ή διόγκωση για θεληματικό τονισμό – όπως ‘τα πόδια ποτάμια’. Π.χ.
ο φτωχός και ο θεός/ γιορτάζουνε τον ήλιο τρώγοντας το φεγγάρι.
Αυτό θα στεκόταν ποιητικά ως υπερβολή μα μετά ακολουθεί ‘με τις καρδιές τους προτεταμένες’, οπότε καταλαβαίνεις πως πρόκειται για ασυναρτησία.
Το παράδοξο ή οξύμωρο είναι άλλο παιχνίδι. Πχ. ‘φθίση χρυσή του φθινοπώρου’ όπου καθώς η βλάστηση φθίνει αποκτά χρυσαφένια απόχρωση κι αυτή υποκαθιστά τον πλούτο των εαρινών χρωμάτων. Ή –
Πώς τραγουδά ο ήχος το πουλί/ κρυμμένο μες στο πράσινο του πεύκου ;-
όπου ακριβώς επειδή το πουλί είναι κρυμμένο και ακούγεται το τιτίβισμά του είναι σαν να τραγουδά ο ήχος το πουλί φανερώνοντάς το.
3. Άλλα ποιητικά λεκτικά παιχνίδια είναι αναλογία, αντίθεση, μετωνυμία, συνεκδοχή και μερικά άλλα σπανιότερα.
Αναλογία εμφανίζεται στις γραμμές –
Μετά θα γίνω άμμος/ Κόκαλα άσπρα κελύφη/ Δόντια μαργαριτάρια θα βάψει το αίμα μου κοράλλια.
Η αντίθεση αντιπαραβάλλει δυο αντιτασσόμενες έννοιες για έμφαση: ‘άσπρα χαρτιά μα γράφουν μαύρα γράμματα’.
Η μετωνυμία χρησιμοποιεί μια ιδιότητα ή άποψη για να υποδείξει κάτι άλλο. Λέγεται ή γράφεται συχνά ‘Η πέννα είναι ισχυρότερη του σπαθιού’ εννοώντας πως ο νους είναι δυνατότερος του σώματος, ο έξυπνος άνθρωπος του μπρατσάκια.
Η συνεκδοχή είναι παιχνίδι όπου το αναφερόμενο αντικείμενο ή θέμα υποδείχνεται με μέρος του: π.χ. ‘κοπέλα 17 Μαΐων’ δηλαδή 17 χρονών.
4. Άφησα τελευταίο το σύμβολο που είναι και το δυσκολότερο.
Υπάρχουν κοινά παμπάλαια σύμβολα που υποδείχνουν τις σχετικές έννοιες.
Πχ. το περιστέρι, που σχεδόν πάντα υποδείχνει αθωότητα ή αγνότητα και κάποτε φώτιση. Όμοιο είναι και το αρνί ή ο αμνός που συμβολίζει εθελούσιο εξιλαστήριο θύμα. Αντίθετα η λέξη πρόβατο, παρότι πρόκειται για το ίδιο ζώο, αναφέρεται σε έλλειψη ευφυΐας και πρωτοβουλίας και σε υποταγή.
Ο σταυρός έχει τους δικούς του (θρησκευτικούς) συνειρμούς, ειδικά στη χριστιανική παράδοση και γενικότερη κουλτούρα.
Η θάλασσα συχνά χρησιμοποιείται ως σύμβολο ελευθερίας μα κάποτε ως πλανεύτρα που ελκύει τους ανθρώπους στον χαμό τους.
Δυστυχώς πολλοί σύγχρονοι επινοούν δικά τους ιδιωτικά σύμβολα που οι άλλοι δεν κατανοούν. Πχ. ο Σεφέρης γράφει συχνά για ‘αγάλματα’ μα ο συμβολισμός δεν είναι καθαρός και πολλοί δεν θέλουν να ξοδεύουν χρόνο κι ενέργεια για να βρουν τι σημαίνει αυτό το σύμβολο.
Αυτός ο ιδιωτικός συμβολισμός ξεκίνησε στα μέσα περίπου του 19ου αιώνα στη Γαλλία με τους διάσημους Βερλέν, Μαλαρμέ κλπ, και οροθέτησε την παρακμή της νεότερης ποίησης.
5. Απαράβατη αρχή της καλής ποίησης είναι η κοινή γλώσσα που αποδέχονται και οι γράφοντες και οι αναγνώστες. Επίσης οι κοινοί κανόνες των ‘παιχνιδιών’ ή σχημάτων λόγου. Δεν μπορείς να γράφεις ασυναρτησίες και να επικαλείσαι την ‘ποιητική ελευθερία’ – όπως στα παραδείγματα στα τμήματα §§ 2 και 3.
Τέλος, τα σύμβολα επίσης πρέπει να είναι κοινώς αποδεκτά και κατανοητά από γράφοντες και αναγνώστες.
