1. Διαβάζοντας τις θεωρίες και περιγραφές της δημιουργικής διαδικασίας, ιδιαίτερα στην ποίηση, μένει κανείς με την εντύπωση πως η κύρια ή βασική αφετηρία είναι η “συγκίνηση”, κάποτε το “συναίσθημα”. Πιο συχνός είναι ο όρος ‘συγκίνηση’ στους Σεφέρη, Ελύτη και διάφορους θεολόγους της ποίησης (π.χ. Ν. Βαγενάς Η Ειρωνική Γλώσσα, 1994, 2004 Αθήνα, Στιγμή: 16-17, 22, 29, 58 κλπ).
Ένας καλός φίλος, είναι μεγαλύτερος στην ηλικία, πιο διαβασμένος, αλλά και πιο αθυρόστομος με σαρωτικές δηλώσεις – «Σαχλαμάρες!», είπε. Και η περιβόητη ρήση του Αριστοτέλη περί ελέους και φόβου και κάθαρσης, κι αυτό σαχλαμάρα, διότι, εξήγησε, υπάρχουν κι άλλα συναισθήματα – χιούμορ, ηρωισμός, αγάπη κλπ. Ο κόσμος, ειδικά οι μορφωμένοι στα πανεπιστήμια, λατρεύουν τη σαχλαμάρα. Αμφιβάλλω αν κανείς ξέρει πως ένας Άγγλος ποιητής, στις αρχές του 19ου αιώνα, ο William Wordsworth, είχε γράψει πως «ποίηση είναι συναίσθημα που ανακαλούμε σε ηρεμία» – “emotion recollected in tranquillity”. Ο Σολωμός επίσης έγραψε την ίδια περίπου εποχή για «ένα ξεχείλισμα ψυχής» σε μια υποσημείωσή του στη στροφή 134 στο Ύμνος στην Ελευθερία.
Όταν κάποτε αναφέρομαι στην αρχαία Ινδία ή Κίνα, τις πληροφορίες τις πήρα από ‘κείνον. Το ίδιο για το αρχαίο Ισραήλ, την αρχαία Αίγυπτο και τη Μεσοποταμία. Είχε, στην αμαρτωλή νεότητά του, όπως λέει, εντρυφήσει σε αυτούς τους πολιτισμούς και κατέληξε, όπως κι εγώ, στο συμπέρασμα ότι μόνο η αρχαία Ινδία είχε κάτι αξιόλογο να προσφέρει πλουσιοπάροχα σήμερα, παρότι οι μελετητές και ακαδημαϊκοί, ντόπιοι και ξένοι, από τον 17ο αιώνα, είχαν διαχύσει τις δικές τους σαχλαμάρες στην αρχαιότατη εκείνη παράδοση με λάθος μεταφράσεις, παρερμηνείες και στρεβλώσεις, έτσι που να είναι πολύ δύσκολο να ξεχωρίσει κάποιος «αμύητος» τα γνήσια, χρήσιμα στοιχεία της από τα άφθονα επιστρώματα σαβούρας.
Υπάρχουν, εξήγησε, ορισμένα ποιήματα διδακτικά κι επικά, κυρίως 3-4 ύμνοι, που εξηγούν θαυμάσια την ενέργεια της δημιουργικότητας, ιδίως στην ποίηση, που τη θεωρούν πρώτη σε σπουδαιότητα και ηλικία από τις λεγόμενες τέχνες. Αυτές οι σκόρπιες περιγραφές συμφωνούσαν με την δική του εμπειρία – γιατί και ο ίδιος είχε γράψει ποιήματα (και πρόζα) και τώρα έβλεπε πως όλα ήθελαν διόρθωση διότι καταλάβαινε πλέον την όλη λειτουργία, έστω και κάπως αργά (Βλ. Ποίηση 93, 94).
2. Για να καταλάβει κάποιος την όλη διαδικασία πρέπει να γνωρίζει καλά τη δομή του νου, του ανθρώπινου φυσικά, μια και κανένα άλλο πλάσμα δεν συγκρίνεται.
Υπάρχουν οι τυχεροί σαν τον Fra Angelico, τον ζωγράφο της Αναγέννησης, τον μουσουργό Mozart ή τους τους Άγγλους ποιητές Keats, Shelley, Coleridge κ.α. που από νεαρή ηλικία εκδηλώνουν το ταλέντο τους, το τιθασεύουν σε πειθαρχία άγνωστης προέλευσης κι έτσι αφήνουν σε μας αριστουργήματα με μόνο κόπο την αποτύπωσή τους στο καναβάτσο, την παρτιτούρα, το χαρτί. Αυτοί “έβλεπαν” τα έργα τους σχεδόν πανέτοιμα στο νου τους και τα αντέγραφαν κι έτσι τα μετέφεραν στον κόσμο μας. Το ίδο έγραψε για κάποια διηγήματά του και ο E M Forster (1879 – 1970), ο συγγραφέας των Return to Howards End και A Passage to India (ταινίες επίσης).
Οι αρχαίοι Ινδοί, μιλούν, φυσικά, κι αυτοί για “όραση” και “ενόραση” dṛṣṭi (προφέρεται ως drishti) , αλλά στα παλαιά τους κείμενα μιλούσαν και για “ακρόαση” ή “άκουσμα”. (Και οι Πυθαγόρειοι χωρίστηκαν κάποια ώρα, ίσως εξ αρχής, σε “ακουσματικούς” και “μαθηματικούς”.) Οι Eξ Aποκαλύψεως Γραφές στη Βεδική Παράδοση λέγονταν από τότε, και πάντοτε, śruti ‘γνώση που αποκαλύφθηκε μέσω εσωτερικής ακρόασης’ (προφέρεται όπως το αγγλικό shruti, όπως put).
3. Πώς ακούμε;… Τι ακούμε;…
Πολλή φασαρία;…
Όλοι σχεδόν οι κριτικοί κάπου, κάποτε, επαινώντας ένα “καλό” ή “πηγαίο” ποίημα, όπως το νομίζουν, γράφουν πως προέρχεται από τα “βαθύτερα ψυχικά στρώματα” ή κάτι τέτοιο.
Ο Σεφέρης π.χ. γράφει (Μονόλογος πάνω στην ποίηση 1939) πως η ποίηση ξεπηδάει από ένα “χώνεμα που γίνεται πολύ βαθιά μέσα στον ποιητή πολλών συναισθηματικών και διανοητικών στοιχείων, όπως οι σταλαχτίτες στα βάθη ενός σπηλαίου”. Σε άλλο σημείο συμβουλεύει έναν αρχάριο (ίσως και προχωρημένο) “σκάπτε ένδον” – μια φράση παρμένη από τον Μάρκο Αυρήλιο (Εις Εαυτόν), η οποία μαζί με πολλές άλλες στον μεγάλο στωϊκό αυτοκράτορα κατευθύνει προς την Αυτογνωσία.
Τι βρίσκεις όταν “σκάπτεις ένδον”;…
Ακατάπαυστη φλυαρία. Πολλοί μάλιστα μιλάνε φωναχτά, δίχως να νοιάζονται αν τους ακούν άλλοι και τους κοιτούν απορημένοι. Βέβαια και οι άλλοι πάσχουν από όμοια νοητική φλυαρία την ίδια ώρα! Σκέψεις, συνήθως ανολοκλήρωτες, που ανακυκλώνονται αργά ή γοργά ανάλογα με την αισθηματική διάθεση της στιγμής.
Διάλογοι για το τι ειπώθηκε που δεν έπρεπε και τι δεν ειπώθηκε που έπρεπε. Ή για το τι θα ειπωθεί και τι όχι, αν και όταν, και ανάλογα…
Συνειρμοί… που ξεκινούν εδώ, τώρα, από ένα φύλλο στον δρόμο και τελειώνουν ίσως στην… Αλάσκα ή Αυστραλία ή κάποιο άλλο συμβάν πριν από δύο χρόνια. Αγάπη. Άγχος. Ανησυχία. Απελπισία. Αστεϊσμός. Εκδικητικότητα. Ελπίδα. Ζήλεια. Θλίψη. Κατάθλιψη. Μίσος. Οργή. Πίκρα. Σαρκασμός. Συμπόνοια. Τρυφερότητα. Φοβία. Φρίκη. Χαρά… και άλλες πολλές συγκινήσεις, μνήμες, επιθυμίες, διαθέσεις…
Και βέβαια δεν έχουμε κανένα έλεγχο πάνω σε αυτά. Εμφανίζονται μόνα τους, ξετυλίγονται αυτόματα και σταματούν μόνα τους.
4. Όλοι τα έχουμε όλα χωρίς εξαίρεση. Και οι πιο μεγάλοι ποιητές μας. Αλλά οι μεγάλοι ποιητές και οι σοφοί οραματιστές «σκάπτουν ενδότερον» και ανακαλύπτουν κάποια ώρα ένα πολύ βαθύτερο επίπεδο ησυχίας, που αρχικά μας τρομάζει, και αυτό τώρα γίνεται η πηγή της δημιουργικότητάς τους. Οι άλλοι μένουν στα ρηχά με όλα τα μηχανικά, συχνά παράλογα ή ασυνάρτητα κυκλώματα και στροβιλίσματα σκέψεων και συγκινήσεων που αναφέρθηκαν πιο πάνω. Δηλαδή τα συνηθισμένα μας. Και αυτά προσφέρουν αφειδώς στα κείμενά τους.
Εγώ προσωπικά δεν έχω την ούτε την ελάχιστη επιθυμία να διαβάσω για τέτοιες κινήσεις και συγκινήσεις του νου.
Εσείς;
Αυτό το γνώριζαν οι αρχαίοι, που είχαν σκάψει μέσα τους βαθιά, και στην Ανατολή και στη Δύση. Από αυτό το επίπεδο ησυχίας μιλούσαν, απάγγελναν και αργότερα έγραφαν για ήρωες, βασιλιάδες, πολεμιστές, σοφούς και γενικά ανθρώπους μεγάλου αναστήματος και λαμπερής παρουσίας που είχαν αξιοζήλευτες ιδιότητες ή αρετές, ανθρώπους που επηρέαζαν με την συμπεριφορά τους πολιτείες, φυλές, έθνη, αυτοκρατορίες. Και αυτό κράτησε μέχρι το 19ο αιώνα που οι “ρεαλιστές” άρχισαν να μας παρουσιάζουν την “πραγματικότητα” ως ηρωική, δηλαδή όλα τα κατακάθια και τις χυδαιότητες των διάφορων στρωμάτων της κοινωνίας και κυρίως τις ρουτινιέρικες κινήσεις της καθημερινής ζωής και τις ασυναρτησίες των ακαλλιέργητων μυαλών, δίχως καμιά λεπτότερη πνευματικότητα. Τίποτα δηλαδή που τώρα δεν ξέρουμε όλοι.
Αυτά παρουσίασε ο ρεαλισμός, ο συμβολισμός, ο σουρεαλισμός (υπερρεαλισμός!) και άλλες ψυχοπλακωτικές ανοησίες του 19ου και 20ου αιώνα. Και όλα αυτά γίνονται όλο και πιο ανιαρά, πιο καταθλιπτικά, καθώς οι “ποιητές” σκάπτουν εντός και βγάζουν όλο και μεγαλύτερα ψυχολογικά απωθημένα, τραύματα και ανώμαλα παθιάσματα. Και από αυτή την εγκεφαλική, ανεξέλεγκτη οχλοβοή βγαίνουν και οι κρίσεις περί ποιημάτων και τέχνης στις μέρες μας.
Όλα ετούτα ελάχιστη, και μάλλον καμιά, σχέση έχουν με την Αυτογνωσία.
Και, όπως εξήγησα, ο στωικός αυτοκράτωρ Μάρκος Αυρήλιος οπωσδήποτε άλλα εννοούσε.
5. Όλα αυτά τα παρατηρούμε την ώρα που εκδηλώνονται και κατακλύζουν το νου μας. Τα βλέπουμε όλα και τα ευχάριστα και τα δυσάρεστα, τα επώδυνα και τα ανακουφιστικά.
Ποιος ή ποια τα βλέπει; Ποιος ή ποια παρατηρεί; Ποιος ή ποια έχει επίγνωση κάθε κίνησης, σκέψης και συγκίνησης που ξεδιπλώνεται στον ψυχικό μας κόσμο;
Ποιος είναι, τι είναι, το ον, το στοιχείο εκείνο, ο έσχατος θεατής;
Για να κατανοήσουμε τη δημιουργικότητα πρέπει να γνωρίσουμε καλύτερα τη δομή του νου μας και τη φύση εκείνου του έσχατου θεατή.
Ο Σεφέρης – πάλι – στο γνωστό ποίημά του “Ο βασιλιάς της Ασίνης” έγραψε Ο ποιητής ένα κενό. Αργότερα, στο Ζ΄ στο “Θερινό Ηλιοστάσι” (Τρία κρυφά ποιήματα) αναφέρει πάλι αυτό το κενό. Έκτοτε πολλοί γράφουν για το “κενό” του ποιητή: π.χ. ο Σ. Τριβίζας στο “Έκλειψη σελήνης” – ο ποιητής ένα κενό/ κάτω απ΄ την προσωπίδα. Και αυτό νομίζουν πως τα λέει όλα. Αλλά αυτό λέει ελάχιστα και αμφιβάλλω αν κανείς έχει πραγματική εμπειρία του “κενού”.
Ο έσχατος θεατής παρατηρεί και την προσωπίδα και το κενό – και πολλά άλλα. Υπάρχει μια ανώτερη νόηση που έχει επίγνωση των πάντων μέσα στον νου μας όλη την ώρα. ΄Ομως για να συνδεόμαστε μαζί της χρειάζεται η σιωπή του νου.
O σύγχρονος Ινδός μύστης Krishnamurti έγραψε δίνοντας μια προσέγγιση:
“Aν παρατηρούμε, νιώθουμε, κάθε διανόημα, συναίσθημα και κίνητρο δράσης, έτσι που αυτό να γίνεται κατανοητό πλήρως, τότε ο διανοούμενος, ο μεταβαλλόμενος εαυτός, παύει να υπάρχει. Ο σταχαζόμενος δεν είναι πια ο εαυτούλης που κινείται συνεχώς με τις σωρευμένες εμπειρίες και αναμνήσεις του. Καθώς είναι τώρα εντελώς σιωπηλός, δεν κινείται αποθηκεύοντας ή απορρίπτοντας. Σε κείνη τη βαθιά σοφία της σιγής παρουσιάζεται η άχρονη δημιουργικότητα του Αιωνίου”(σ 187 The World Within…, The Krishnamurti Foundation, Ojai, Cal, 2014.)
Έπεται συνέχεια.
