1. Πριν από τον Σεφέρη, ο Παπατσώνης (1895-1976) έκανε την πρώτη μετάφραση του Waste Land του Έλιοτ (περιοδικό Κύκλος με τίτλο ‘Ερημότοπος’). Αρχικά τα ποιητικά του γραπτά δημοσιεύθηκαν σε 4 τόμους – Εκλογή Α 1934, Ursa Major 1944, Εκλογή Β 1962 και 15 Ανέκδοτα Ποιήματα (εκδότρια, Γιάννα Νταουνάκη) 1975.
Ο ΤΠ ουσιαστικά γράφει πρόζα, ως επί το πλείστον, κομμένη σε γραμμές που μοιάζουν με στίχους. Σε μερικά κείμενα, πού και πού, βρίσκουμε κάποιο ρυθμό που θυμίζει ποίηση και, πολύ σπάνια, μια τυχαία μάλλον ομοιοκαταληξία.
Γενικά, θα έλεγε κανείς, γράφει «ελεύθερο στίχο» από τη δεκαετία 1920 (10 περίπου χρόνια πριν τον Σεφέρη και χωρίς τη «σκοτεινότητά» του) εκφράζοντας σταθερά μια βαθιά πίστη στη χριστιανική θρησκεία και σε ηθικές αξίες κι έννοιες.
Παίρνω μερικές γραμμές από το «Η Πέτρα» του 1929:
«Κάτι κρυφό λυγιάζεται […] στα εσώτατα του ανθρώπου, / που, είτε σαν Ήλιος,
είτε σαν Σελήνη, έχει θρονιάσει / καταμεσίς της ψυχής, και του χαρίζει /
τη λάμψην ενού σκότους που δεν παραλλάζει / από τη νόηση του Θεού
ή τη συντριβή της εκκλησίας. / Μια ροπή προς το καλό και το ατάραχο.»
Η γενική ιδέα μπορεί να είναι θρησκευτικά/φιλοσοφικά ορθή και ωραία, μα διαβάζουμε πρόζα. Μόνο η «λάμψη ενού σκότους» έχει κάτι ποιητικό – παραδοξολογία – όπως και η “συντριβή τηε εκκλησίας”.
2. Σε πεζόμορφη γραφή βρίσκουμε τα περισσότερα «ποιήματά» του. Παίρνω την αρχή από το πολύ μεταγενέστερο Guide Bleu που αναφέρεται σε μια επίσκεψη στο Delft (Ολλανδία):
«Περαστικοί και βιαστικοί, όπως η ζωή, / μιάμιση, το πολύ δυο ώρες μείναμε /στο Delft , το μικρόκοσμο της ομορφιάς / τεχνούργημα άριστο του κόσμου των καναλιών /πλέοντάς το με καράβια της Μοίρας / οδηγείσαι στο πεπρωμένο…»
Είναι κοινότοπη σκέψη, βέβαια, το τελευταίο δίστιχο αφού κάθε όχημα είναι της Μοίρας και οδηγεί στο πεπρωμένο – κυριολεκτικά. Έχει όμως και πολύ όμορφα κομμάτια.
3. Στο “Θεότητα του καλοκαιριού” (Εκλογή Β΄) βρίσκουμε στίχους με ήπιο, αποδεχτό σουρεαλιστικό ύφος:
«Που ξανακούστηκε, ο κάμπος ο ξερικός / να γίνει μεσημεριάτικη θάλασσα; / Τογεγονός αυτό και μόνο θα σημάνη / και θ’ αλλάξη, πως πετύχαν οι προβλέψειςτου πιο ριψοκίνδυνου Αλχημιστή.»
Οι δυο πρώτες γραμμές αιφνιδιάζουν – όπως και ο «ριψοκίνδυνος αλχημιστής». Αλλά όταν τις περισυλλογιστείς ψύχραιμα, ανακαλύπτεις πως δεν λένε τίποτα. Μπορεί να έγινε κάποιο θαύμα ή, πιο πιθανό, να πρόκειται για θάλασσα μεσημεριού, δηλ. φωτός και ζέστης. Το ξύπνημα μου όμως είναι καλό.
Εξίσου αιφνιδιαστικές είναι μερικές γραμμές στο «Εις ήχον αναστάσιμον»:
Εκεί που έλαμπες Θεέ μου, και χοροστάτεις, / σκοτάδια γίνονται. Κρυφή γωνιά /φωτίζει τώρα μονάχα την πηγή του Ελέους / ένα καντήλι, έσχατο χνάρι λατρείας.
Εδώ έχουμε ανατροπή της θεϊκής λαμπρότητας και χοροστασίας με σκοτάδι στη θέση της κι ένα καντήλι μονάχα. Κι εδώ καλό το ξύπνημα.
4. Όμρφους στίχους βρίσκουμε στο ”Καινούριο φεγγάρι”:
“έφτασε ο ταχυδρόμος , φτερωτός·/
τραγουδιστά, σαν κύματα/ σιμώσαν τα μαντάτα…
Αυτό διαβάζεται σαν πρόζα στην αρχή, αλλά μετά ακούς έναν λεπτό ρυθμό και το σύρσιμο των κυμάτων στα συριστικά.
Όμορφες γραμμές συναντάμε και στο «Ρεμβασμός Δεκαπενταυγούστου» (αφιερωμένο στον Παπαδιαμάντη, που είχε όμοιο θρησκευτικό αίσθημα) που εξυμνούν την Κοίμηση της Θεοτόκου:
«Αναστραμμένο σου θρονί, όλο αυτό το γαλάζιο
ενός απλού ουρανού, που πάλαι γίνηκε το Μέτρο των Δωριέων
και που αναπαύεται στεριωμένος στα χρυσάφια
του ευλογημένου μας πελάγους.
Κι εδώ ανατροπές και παραδοξολογία: αναστραμμένος ουρανός και συνάμα «στεριωμένος» στο πέλαγος! Μαζί με τον χριστιανισμό σμίγει και ο Αρχαίο-Ελληνικός πολιτισμός – εδώ η θαυμαστή λιτότητα των Δωριέων – μεταδίδουν, νιώθω, αληθινή ευλογία.
5. Δυστυχώς, όμως (όπως είδαμε στο §1), δεν έχουν όλα τα κείμενα του ΤΠ την ίδια δωρική απλότητα και λυρικότητα ώστε να κατορθώνουν να μεταδίδουν ένα γνήσιο αίσθημα ευλάβειας κι ευλογίας, τόσο διαφορετικά από τη σαχλή στιχοπαραγωγή των προγενέστερων και πολλών μεταγενέστερων. Ας σημειωθεί πως η παραδοξολογία είναι κι επιτρεπτή κι ευπρόσδεκτη στο μέτρο του ΤΠ, σε αντίθεση με τη σκοτεινότητα ή ακαταληψία που έγινε της μόδας.
Κρίμα που δεν έγραψε περισσότερα στο ίδιο ύφος.
