1. Όπως πολλοί άλλοι αριστεροί, άνθρωποι της λογοτεχνίας και μη, ο Αναγνωστάκης διάλεξε την κομμουνιστική ιδεολογία και εντάχθηκε στην παράταξη που διώχτηκε˙ φυλακίστηκε από τους Γερμανούς, έχασε στον φριχτό εμφύλιο, αποκηρύχθηκε και κυνηγήθηκε από τους συντρόφους-ηγέτες του ΚΚΕ, ξανα-φυλακίστηκε από τη νικηφόρα Δεξιά, καταδικάστηκε σε θάνατο (δις) – αλλά γλίτωσε. Αυτά όλα ανήκουν στη θεματολογία των γραπτών του ΜΑ και σε κάποιο βαθμό τον τιμούν, είναι όμως άσχετα με την ποιητική, παρότι οι κριτικοί αρέσκονται να μακρηγορούν για αυτά. Αυτήν και μόνο θα κοιτάξω, όπως το συνηθίζω, αναλυτικά.
Και το πρώτο που πρέπει να λέγεται είναι πως ο ΜΑ έγινε, θεληματικά ή άθελα του, θύμα της ολέθριας επίδρασης του Ρίτσου.
Ο Π. Μπουκάλας, που ανθολόγησε και εξέδωσε και τους δύο τόμους του Σεφέρη σε αυτή τη σειρά Έλληνες Ποιητές της Καθημερινής 2014, ανθολογεί και τον ΜΑ. Τελειώνει την Εισαγωγή στο έργο του ΜΑ συμπεραίνοντας “Η καλλιτεχνική και πολιτική συνείδηση του Μανώλη Αναγνωστάκη συνέθεσε ένα υψηλής στάθμης ποιητικό, κριτικό και δοκιμιακό έργο, έντιμα παρεμβατικό και γενναίο πολέμιο τόσο του δογματισμού όσο και του μηδενισμού… Η ποίηση βοηθάει… σε πολλά. Η καλή ποίηση. Όπως του Μανώλη Αναγνωστάκη” (σ 55). Ως συνήθως μένω κατάπληκτος με τέτοια κρίση.
Δεν ξέρω το κριτικό και δοκιμιακό έργο του ΜΑ. Όμως λέω με πλήρη σιγουριά πως το ποιητικό του δεν είναι “υψηλής στάθμης” και η ποίηση του δεν είναι ούτε καν μέτρια.
2. Σε τι βοηθά λοιπόν η ποίηση/ (Αυτή εδώ η ποίηση, λέω)/Στα υψηλά σου ιδανικά, στη συνείδηση του χρέους /Στο μεγάλο πέρασμα από τον καταναγκασμό /Στις συνθήκες της ελευθερίας;//
Σε τι βοηθά λοιπόν η ποίηση/ -Αυτό, έστω, που εγώ ποίηση ονομάζω – /(Ας ζήσουμε λοιπόν και μ’αυτά, ή μόνο μ’αυτά). (σ 100.)
Αυτές οι γραμμές μπορεί να ονομάζονται “ποίηση” από τον ΜΑ (τον Μπουκάλα και πολλούς του ποιητικού κύκλου και να θεωρούνται “καλή ποίηση” ) αλλά δεν είναι ούτε καν κακή ποίηση. Απλά δεν είναι ποίηση αλλά σκέψεις σε κομμένες γραμμές με στίξη (και απουσία της) παράξενη. Μπορεί, λοιπόν, η ποίηση γενικά να βοηθά στα τέσσερα ζητήματα που θίγει ο ΜΑ αλλά έτσι όπως τα θίγει δεν παράγει ποίημα – και ας νομίζει πως παράγει. Κι εμείς ας πάψουμε να θεωρούμε ποίηση οτιδήποτε παρουσιάζεται σε κομμένες γραμμές στη μέση της σελίδας ή κάτι που άλλοι ονομάζουν “ποίηση”.
Πλησιάζει ο ΜΑ κάπως την ποιητική δημιουργία στο 3ο από τα “Πέντε Μικρά Θέματα” (σ 61), που το μελοποίησε πανέμορφα ο Θεοδωράκης:-
Δρόμοι παλιοί που αγάπησα και μίσησα ατέλειωτα/ Κάτω από τους ίσκιους των σπιτιών να περπατώ/ Νύχτες των γυρισμών αναπότρεπτες και η πόλη νεκρή.
Η φράση αγάπησα και μίσησα ατέλειωτα παρά την αληθινότητά της δεν είναι ιδιαίτερα ποιητική αφ’ εαυτής, αλλά γίνεται ποιητική καθώς το ατέλειωτα ενεργεί νοηματικά και συντακτικά με το προηγούμενα ρήματα (αγάπησα και μίσησα) και με το επόμενο (να περπατώ). Η τρίτη γραμμή όμως μας προσγειώνει (αναπότρεπτα) σε κακοτεχνία. Το αναπότρεπτες προκαλεί ένα ερώτημα που δεν βρίσκει απάντηση και στο τέλος “η πόλη νεκρή” είναι φράση επίπλαστη: η πόλη δεν ήταν νεκρή• μόνο ο ΜΑ (όντας ο ίδιος κατηφής ή ό,τι άλλο) τη βλέπει σα νεκρή και θέλει ετσιθελικά να μας το επιβάλει.
Η ποιητική προσπάθεια υπαινίσσεται ή δηλώνει μια αλήθεια ή πιθανότητα μα δεν θέλει να πείσει επιβάλλοντας. Αυτό το κάνει η προπαγάνδα.
3. Στο “Οι νικημένοι”, πρώτο ποίημα (σ 60) διαβάζουμε –
Όμως ποιος δε λογάριασε τα λευκά καλοκαίρια που πληγώσαν τα χρόνια μας
Η έμφαση είναι δική μου διότι δεν έχω ακουστά λευκά καλοκαίρια. Μπορεί το “λευκό” να σημαίνει αθωότητα, αγνότητα, αποχή από σεξ (όπως “λευκός γάμος” ή “λευκή νύχτα”)• ή χιονισμένο τοπίο• ή τόσο καυτό, όσο η πολύ δυνατή φλόγα που γίνεται λευκή. Αλλά “λευκά καλοκαίρια” είναι άγνωστα, ανυπόστατα.
Στο “Αναζήτηση” (σ 60) διαβάζουμε –
Οι πολιτείες ήταν λευκές, οι νύχτες φορτωμένες…
Πάλι δεν καταλαβαίνω, διότι κανένα από τα προηγούμενα νοήματα για το “λευκό” δεν ταιριάζει εδώ ούτε και το ότι οι πολιτείες ήταν βαμμένες άσπρες!
Στην επόμενη γραμμή διαβάζουμε για κάποια μακρινά κι αναπότρεπτα ταξίδια όπου το “αναπότρεπτο” πάλι προκαλεί ερώτημα – χωρίς απάντηση.
Στο “Η αγάπη είναι ο φόβος” (σ 72) διαβάζουμε Η αγάπη είναι ο φόβος που μας ενώνει με τους άλλους. Αυτό επίσης είναι μια αυθαίρετη δήλωση διότι πολλοί άνθρωποι θυσίασαν τη ζωή τους χωρίς καμιά υπόνοια φόβου για το αγαπημένο τους… Η επόμενη γραμμή νομίζεις πως θα εξηγήσει το νόημα:
Όταν υπόταξαν τις μέρες μας και τις κρεμάσανε σα δάκρυα (!)
Ποιοί υπόταξαν τις μέρες μας; … “Οι άλλοι” της πρώτης γραμμής; … Μα, όπως είπα, πολλοί άλλοι θυσιάζουν και τη ζωή τους, οπότε πως υπόταξαν τις μέρες μας; … Ή μήπως εννοεί κάποιους άλλους – τους εκμεταλλευτές, καταπιεστές; Πάλι κάτι θέλει να μας επιβάλει ο ΜΑ – την ιδέα του πως η αγάπη είναι φόβος(;). Η επόμενη φράση τις κρεμάσανε [δηλ. τις μέρες μας] σα δάκρυα αποκαλύπτει πολύ ασυνάρτητη σκέψη. Πως ακριβώς κρεμάνε οι άνθρωποι δάκρυα;… Τα δάκρυα αναβλύζουν και κυλάνε στα μάγουλα: εκεί κρεμάσανε τιs μέρες; Αν προσπαθήσεις να κρεμάσεις τα δάκρυα, αυτά ρευστοποιούνται και χάνονται. Κύριοι κριτικοί, πως στην ευχή μπορούν μέρες να κρεμαστούν σαν δάκρυα;
4. Είναι πολλά τα σημεία όπου ο ΜΑ επιχειρεί μια παρομοίωση, μια μεταφορά ή κάποιο ποιητικό σχήμα λόγου και μας δίνει μόνο σύγχυση και ασυναρτησία.
Στο Επίλογος, επίσης ωραία μελοποιημένο από τον Θεοδωράκη, διαβάζουμε τις τελευταίες γραμμές –
Στα θλιβερά τραγούδια τους φύτρωσε ένας λωτός
Να γεννηθούμε στο χυμό του εμείς πιο νέοι.
Ωραία ευχή, σίγουρα!… Τα θλιβερά τραγούδια ανήκουν σε μελλούμενους ποιητές που όμως δεν ζούνε διότι αυτοί που θα μιλούσαν πέθαναν νέοι, μας είπε νωρίτερα: οπότε μάλλον δεν πρόλαβαν να γράψουν τραγούδια. Αλλά η ασυναρτησία βρίσκεται στη φράση φύτρωσε ένας λωτός και μετά στο ότι εμείς οι παλιοί θα γεννηθούμε μέσα στον χυμό του λωτού πιο νέοι (κι’έτσι θα γράφουμε ωραιότερα ποιήματα/τραγούδια!). Πώς στην ευχή φυτρώνει ένας λωτός σε ή από τραγούδια; Ο λωτός εδώ είναι σύμβολο – ιδιωτικό του ΜΑ μόνο!… Η λωτιά μπορεί να γίνει μεγάλο δέντρο. Ο δε λωτός δεν έχει χυμό, ακριβώς, όπως έχει το πορτοκάλι, το μήλο ή το αχλάδι. Βλέπετε, ο ΜΑ συγχέει τη μεταφορά του με την κυριολεξία: θέλει να πει πως εμείς θα αναβαπτισθούμε στον μεταφορικό, συμβολικό, καρπό έμπνευσης που ξεπήδησε από τη θυσία τους: από αυτή φύτρωσε μεταφορικά ο καρπός έμπνευσης. Αλλά το σχήμα λόγου δεν στέκει διότι δεν υπάρχει Αντικειμενική Αντιστοιχία. Και τα ιδιωτικά σύμβολα είναι δυσνόητα.
Αυτή την ασυναρτησία την παράγει συχνότατα. Αλλού (σ 77) εκφωνεί, γράφει, “θρήνους”,
Φθαρμένους στων φθόγγων την πολυκαιρία (!)
Φθείρεται όντως ένας θρήνος;… Οι φθόγγοι έχουν κάτι άφθαρτο αφού μπορούν να επαναλαμβάνονται όσο υπάρχουν άνθρωποι. Ίσως ο ΜΑ θέλει να πει πως δεν νιώθει την επίδρασή τους λόγω μακραίωνης, επαναληπτικής χρήσης. Μα εδώ πάλι αυτό είναι δικό του πρόβλημα. Σε χώρες του Ισλάμ υπάρχουν επαγγελματίες θρηνωδοί, γυναίκες συνήθως, που πληρώνονται καλά!
Στο “Μιλώ” (σ 89) μιλά για διάφορα και ανάμεσά τους –
Για τα σπίτια που χάσκουνε δίχως παράθυρα σαν κρανία ξεδοντιασμένα(!) –
Εδώ η κακοτεχνία είναι απαράμιλλη. (Ο Mπουκάλας δεν προσέχει τέτοιες ανοησίες;) Δεν βρέθηκε κάποιος γνωστός του MA (ή του Μπουκάλα) να τον ρωτήσει ποιες ομοιότητες έχουν “σπίτια που χάσκουνε δίχως παράθυρα” με “κρανία ξεδοντιασμένα”;… Δεν έχουν τέλος οι ασυναρτησίες.
5. Όχι, ο ΜΑ έχει λιγοστές σπιθάτες ποιητικές φράσεις, αλλά δεν γράφει ποίηση. Τι να τα κάνεις, όταν πρέπει να διατρέξεις 15 σελίδες ανιαρής και συγχυσμένης γραφής (με μια ιδεολογία που αποδείχτηκε όχι απλώς παραπλανητική αλλά και γελοία) για να βρεις μια γραμμή που αστράφτει;… Παρότι ο ΜΑ συχνά μιλά για σιωπή και απαξιώνει ακόμα και το γράψιμο ποίησης, μια δική του καίρια φράση συνοψίζει τα περισσότερα “ποιήματα” του (όπως και του Ρίτσου):
Μέσα σ’ένα στίχο πόση φλυαρία (σ 118).
