Η ιστορία λέει ότι ένας κύκλος άνοιξε πριν από περίπου μισό αιώνα, στα τέλη της 10ετίας 1970, μετά από δύο διαδοχικές πετρελαϊκές κρίσεις και το φαινόμενο του στασιμοπληθωρισμού, αφενός με την απόσυρση της κεϋνσιανής διαχείρισης και, κυρίως, με τη διάβρωση της εμπιστοσύνης της κοινωνίας στους σύνθετους δημοκρατικούς θεσμούς που είχε καταφέρει να δημιουργήσει. Και, αφετέρου, με την εξόρμηση του νεοφιλελευθερισμού από το Μον Πελερέν στη διεθνή αρένα, με κεντρικό σύνθημα μια τελείως βλακώδη ιδέα: ότι η ανθρωπότητα πρέπει να εκχωρήσει στις αγορές την ευθύνη για την ευημερία της.
Το χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο πήρε το πάνω χέρι, οι αξίες του ουμανισμού παραμερίστηκαν, ο άνθρωπος υποβαθμίστηκε σε «οικονομικό ζώο», το συμφέρον του ορίστηκε σαράφικα –πόσα λεφτά βγάζει– κι οι αγορές απορρυθμίστηκαν, ώστε χωρίς περιορισμούς να κάνουν αυτό που ξέρουν: να αυξάνουν τον (υλικό και, στη σύγχρονη φάση, χάρτινο) πλούτο και να τον μοιράζουν σε όσους κατέχουν ιδιοκτησία, ανάλογα με την αξία που οι αγορές αναγνωρίζουν σε αυτήν.
Σημείο καμπής, στα τέλη της 10ετίας του 1980, η κατάρρευση του σοβιετικού μπλοκ και η αποσάθρωση των κομμουνιστικών κομμάτων. Χωρίς αντίπαλο δέος πλέον, οι πρωταγωνιστές των αγορών έθεσαν τις ιδέες περί ταξικής ειρήνης στο χρονοντούλαπο, ακύρωσαν τα κοινωνικά συμβόλαια, η ταξική αυθαιρεσία κυριάρχησε, τα συνδικάτα υποχρεώθηκαν σε υποχώρηση και η σοσιαλδημοκρατία έχασε τη γη κάτω από τα πόδια της – από τότε δεν λέει να συνέλθει.
Πενήντα χρόνια άλλαξαν τον κόσμο. Η πρόοδος είναι ανισόμετρη. Οσον αφορά τις αχαλίνωτες αγορές, διαβρώνουν την κοινωνική συνοχή και ωθούν στην αποδυνάμωση των διεθνών θεσμών που κτίστηκαν πάνω στα ερείπια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου – όταν ακόμα ήταν νωπή η φρίκη.
Ο κόσμος ποτέ δεν ήταν πιο πλούσιος, μορφωμένος και καλύτερα τεχνικά εξοπλισμένος για να αποκαταστήσει τις ζημιές από ανθρωπογενείς καταστροφές και να ανταποκριθεί σε αξιόλογες φιλοδοξίες, όπως η ευημερία της ανθρωπότητας με συμπεριφορές φιλικές στο περιβάλλον. Αλλά και ποτέ άλλοτε δεν έπασχε από τόσο βασανιστικές ανισότητες.
Δεν ήταν πάντα έτσι. Ο καπιταλισμός υπήρχε και πριν από μισό αιώνα, αλλά όχι με τον ίδιο τύπο συσσώρευσης, την ίδια απληστία και βραχυπροθεσμισμό. Υπήρχαν και τότε πλούσιοι και φτωχοί, αλλά δεν ζούσαν σε δύο ξένους κόσμους. Ο κύκλος που άνοιξε πριν από πενήντα χρόνια, ίσως οδηγείται στο ιστορικό τέλος του. Πώς; Πόσο γρήγορα; Με πόσο κόστος;
Πρώιμη ένδειξη, η επαναφορά του κράτους σε κεντρικό ρόλο. Θα επανέλθει ως δημοκρατικό, φιλικό στον πολίτη και στην ειρήνη, ή η επιστροφή του θα συνδυαστεί με περαιτέρω υποχώρηση της δημοκρατίας και επάνοδο του αυταρχισμού και των εθνικισμών; Διαφορετικά: Ο κύκλος της μεγάλης οπισθοχώρησης εξαιτίας της λαίλαπας του νεοφιλελευθερισμού, θα κλείσει με τρόπο ομαλό ή αφού προηγουμένως κορυφωθεί με μεγαλύτερες και πιο οδυνηρές περιπέτειες για τη δημοκρατία και την ειρήνη;..
Η σαρωτική νίκη του Τραμπ και οι πολιτικές εξελίξεις στην Ευρώπη δεν εμπνέουν αισιοδοξία. Αλλά το αποτέλεσμα θα εξαρτηθεί εν πολλοίς από τις κυρίαρχες ελίτ. Αν θα εξοικονομήσουν χώρο, σε βάρος της ταξικής αυθαιρεσίας, για κοινωνικές συναινέσεις και συνεννόηση. Αν θα βρουν τη δύναμη να αυτοπεριοριστούν οι ίδιες και να συγκρατήσουν τη γενικευμένη αλαζονεία και απληστία του συστήματος. Αν θα έχουν τη σύνεση να αφήσουν περιθώρια για ανάσα της δημοκρατίας και της δικαιοσύνης – σε βάρος της διαπλοκής και της ιδιοτέλειας. Αν ακούν ή όχι τα βήματα των Ερινύων.
