H παρατήρηση υπονοεί έναν παρατηρητή χωριστό από τις λειτουργίες του νου.
1. Το θέμα χρειάζεται ενδελεχή εξέταση αν είναι να κατανοήσουμε καθαρά τη φύση μας και τον σκοπό της ύπαρξής μας. Στα προηγούμενα άρθρα Φιλ894: Νους και Συνειδησία, Φιλ895: Νους και συνειδησία (2) ξεκαθάρισα τρία πράγματα:-
α) Τη χρήση και το νόημα του όρου «συνειδησία» σε αντιδιαστολή με τη λέξη «συνείδηση» που έχει δύο έννοιες.
β) Τη διαφορά μεταξύ «εγκέφαλου/μυαλού» που είναι υλική μάζα και «νου» που είναι άυλος.
γ) Τη διαφορά μεταξύ λειτουργιών του νου (σκέψη, συγκίνηση, έμπνευση κ.λπ.) που μπορούν να παρατηρηθούν, και της συνειδησίας η οποία παρατηρεί τις νοητικές (και άλλες) λειτουργίες.
Στη συνέχεια πρέπει να λάβουμε υπόψη μας πως άλλες προσεγγίσεις στο ζήτημα, όπως σχολές του Βουδισμού και Ταοϊσμού ή τα φιλοσοφικά συστήματα Vedãnta και Yoga, θεωρούν τη συνειδησία δύναμη/ενέργεια του ίδιου του Εαυτού και πολύ ανώτερη από τον νου, που είναι μια εκδήλωσή της.
2. Στη Δύση γενικά κοιτούμε τον νου σύμφωνα με τις μελέτες Φιλοσοφίας και Ψυχολογίας. Εστιάζουμε στο «υποσυνείδητο» (ή «ασυνείδητο»), σε μνήμες και παρελθοντικές εμπειρίες ως βάσεις για τις νοητικές μας καταστάσεις απ’ όπου ξεπηδούν σκέψεις, συγκινήσεις, διαθέσεις κ.λπ. Η εξέταση του νου έχει προχωρήσει με μελέτες ψυχολόγων, ψυχιάτρων κ.λπ. που εξετάζουν άλλους κι επιδίδονται σε θεωρητικολογίες. Στις περισσότερες σχολές ο ατομικός νους είναι η πραγματική συνειδησία μας και κάπου μέσα σ’ αυτόν βρίσκεται η αληθινή ταυτότητα, ο πραγματικός εαυτός μας.
Οι σύγχρονες επιστήμες επίσης και φιλοσοφίες εξισώνουν τον νου με τη συνειδησία, τη λειτουργία ή ροή σκέψης, με τη δύναμη επίγνωσης/συνειδησίας. Μένουν με τη ρήση του Ντεκάρτ Cogito ergo sum «σκέπτομαι άρα υπάρχω». Και ο νους αναγνωρίζει το είδωλό του όταν κοιτά στον καθρέφτη ως «εγώ»!
Είναι αμφίβολο αν τα ζώα έχουν αυτή τη λειτουργία.
Επειδή επίσης ο νους ταυτίζεται με, ή θεωρείται παράγωγο από, τις ηλεκτροχημικές διεργασίες του μυαλού/εγκεφάλου, οι σχετιζόμενες επιστήμες επιχειρούν (και σε μεγάλο βαθμό κατορθώνουν) να βελτιώσουν, ή ν’ αλλάξουν τις διανοητικές κι αισθηματικές λειτουργίες μας επιδρώντας με φαρμακευτικές ουσίες στη βιοχημεία του μυαλού/εγκεφάλου. (Η επικρατούσα πανεπιστημιακή θεώρηση δεν αναγνωρίζει τη συνειδησία ως ανώτερη άυλη, ή πνευματική, πραγματικότητα ξέχωρη από τον νου – αν και μερικές τάσεις στη Νέα Φυσική αρχίζουν να την αποδέχονται.)
3. Στη φιλοσοφία Vedānta η προσέγγιση είναι πολύ διαφορετική. Βασίζεται σε αυτό-εξέταση (όπως επέμενε ο Σωκράτης και ο Πλάτων, που όμως παραγνωρίζεται σήμερα αυτή η συμβουλή τους) και διαλογισμό. Με αυτήν την εσωστρεφή προσέγγιση παρατηρούνται και οι λειτουργίες του νου και η φύση της συνειδησίας άμεσα και όχι από μνήμες και εικασίες.
Ο νους ή antaḥkaraṇa (ανταχκάρανα = εσώτερο όργανο) θεωρείται να έχει 4 γενικές λειτουργίες (citta, buddhi, manas, ahankāra): –
α) Νόηση απλή, αναγνώριση, μνημοσύνη, αίσθημα (καφέ).
β) Αξιολόγηση, διάκριση, έμπνευση, δημιουργικότητα (γκρίζο).
γ) Αίσθημα ύπαρξης, ταυτότητας και διεκδίκησης (πορτοκαλί).
δ) Διατύπωση επιθυμίας, σκέψιμο, σχεδιασμός, λογική (μπλε).
4. Αυτές είναι εκδηλώσεις της συνειδησίας στον νου μας. Όλοι μπορούμε να τις παρατηρήσουμε. Μα η παρατήρηση υπονοεί έναν παρατηρητή χωριστό από τις λειτουργίες του νου. Είναι όπως η οθόνη την οποία κοιτάτε τώρα. Η οθόνη δεν αλλάζει μα το περιεχόμενο, αυτό που βλέπετε αλλάζει από μια ώρα σε άλλη. Πριν από αυτό το κείμενο υπήρχε άλλο περιεχόμενο, και νωρίτερα πάλι άλλο, και αργότερα θα υπάρξει άλλο.
Ο παρατηρητής, που είναι η συνειδησία, η πρώτη και ανώτερη δύναμη του αληθινού εαυτού, παρατηρεί και τις λειτουργίες όλες του νου και τη σκιώδη, μεταβαλλόμενη φιγούρα που λέει «Εγώ, εγώ» και σκέφτεται ίσως «Εγώ βλέπω τώρα την οθόνη, εγώ κατανοώ τώρα» και διεκδικεί όλες τις άλλες εμπειρίες – δυστυχίας, ευτυχίας, ουδετερότητας.
Εκείνη τη δύναμη παρατήρησης δεν μπορούμε να την παρατηρήσουμε. Διότι δεν υπάρχει κάτι άλλο πέρα από εκείνην. Είναι απλή, αμετάβλητη συνειδησία, η ζωή και το φως κάθε ανθρώπου, που όμως, ενώ μπορούμε να σκεφτούμε πως υπάρχει, ωστόσο παραμένει παραγνωρισμένη, αθέατη. Ο Εαυτός μας!
