1. Όταν το 1955 δημοσιεύθηκε στη Δυτική Γερμανία το βιβλίο του στρατηγού Erich von Manstein (1887-1973) Verlorene Siege ‘Λησμονημένες Νίκες’, αμέσως ξεκίνησε μια νέα επανεκτίμηση της ήττας των Γερμανών.
Υπήρχαν ήδη αρκετές μαρτυρίες από τον Ribbentrop (υπ. Εξωτερικών), τον Albert Speer και άλλους. Το βιβλίο του Μάνσταϊν, του λαμπρότερου στρατηγού των Γερμανών, είναι ουσιαστικά η δική του εκδοχή του πολέμου και η αθώωση της Wehrmacht (=στρατού) για τις θηριωδίες που διέπραξαν οι Ναζί τόσο στη χώρα τους όσο και σε όλες τις χώρες που είχαν κατακτήσει. Αυτός είναι ένας πολύ ευχάριστος μύθος για τους Γερμανούς μα η αλήθεια είναι πως πολλές μονάδες στρατού βοήθησαν τους Ναζί ενώ ο ίδιος ο Μάνσταϊν, παρά την ιδιοφυΐα του στη στρατηγική εκδήλωσε αντισημιτισμό και δεν φρόντισε όπως έπρεπε τους δικούς του αιχμαλώτους και τους αμάχους.
Στο βιβλίο του, πάντως, ρίχνει το φταίξιμο εξολοκλήρου στις άστοχες παρεμβάσεις του Χίτλερ. Σε μεγάλο βαθμό αυτό είναι ορθό.
2. Ενδιαφέρον έχει η γνώμη του Ρίμπεντροπ όπως εκφράστηκε στις ανακρίσεις στη διάρκεια της Δίκης της Νυρεμβέργης. Αυτός επεσήμανε τρεις κύριες αιτίες.
α) Η απρόσμενη αντίσταση και αντεπίθεση των Σοβιετικών. Οι Ναζί περίμεναν πως ένα πολύ μεγάλο μέρος τους πληθυσμού θα ξεσηκωνόταν κατά των σταλινικών δυνάμεων και θα συνεργάζονταν με τους Γερμανούς. (Αυτό θα γινόταν και σε ορισμένες περιπτώσεις στις Βαλτικές χώρες. Στη δε Ουκρανία, έγινε. Μα οι λαοί άλλαξαν όταν εμπειράθηκαν την χειρότερη αντιμετώπιση από τους Γερμανούς.) Η ανασυγκρότηση της σοβιετικής πολεμικής βιομηχανίας και στρατιωτικής μηχανής (με λίγη βοήθεια από τους Δυτικούς) ήταν απρόβλεπτη και καταλυτική.
β) Η βοήθεια των ΗΠΑ ήταν, κατά τον Ρίμπεντροπ, αποφασιστική με το σύστημα δανείων ή πληρωμής σε χρυσό και παροχής πολεμικού υλικού (lend-lease). Οι Ναζί δεν περίμεναν τόσο στενή συμμαχία μεταξύ δυο τόσο αντίθετων ιδεολογικών εχθρών.
γ) Η νίκη της Βρετανικής RAF (Βασιλικής πολεμικής Αεροπορίας επί της Λουφτβάβε (γερμανική αεροπορίας) στη Μάχη της Βρετανίας 1940, και μετά η είσοδος της τεράστιας αεροπορίας των ΗΠΑ απασχόλησαν τα γερμανικά αεροσκάφη στη Δύση και πάνω από τη Γερμανία κι έτσι αυτά δεν μπορούσαν να βοηθήσουν όσο έπρεπε την εισβολή στη Σοβιετική Ένωση.
3. Ο στρατηγός Walther Charles de Beaulieu, διοικητής των τεθωρακισμένων στην πολιορκία του Λένινγκραντ είχε διαφορετική άποψη. Συμφωνούσε σε κάποιο βαθμό με τον Μάνσταϊν.
Η δική του γνώμη ήταν πως ο Χίτλερ δεν είχε δώσει ξεκάθαρη οδηγία (μέσω του Επιτελείου, φυσικά) για τον κύριο στόχο στην εισβολή στην ΕΣΣΔ. Ήταν ή Λένινγκραντ ή Μόσχα ή ο Καύκασος, νότια.
Επειδή δεν υπήρχε καθαρός κύριος στόχος οι δυνάμεις συγκεντρώνονταν ή αποκεντρώνονταν δίχως σταθερή στρατηγική κι έτσι έδιναν πλεονέκτημα στον εχθρό.
4. Αναμφίβολα, όλες αυτές οι αιτίες έπαιξαν σημαντικό ρόλο.
Μα υπάρχουν και οι γνώμες άλλων στρατηγών που κατάλαβαν από το 1941πως δεν υπήρχε περίπτωση να νικήσουν.
Αυτή τη γνώμη την έγραψαν μερικοί στα ημερολόγιά τους όταν είδαν πως στην Ουκρανία υψώθηκε η γερμανική σημαία και αμέσως μετά οι Ουκρανοί καταπιέζονταν, κυνηγούνταν και λιμοκτονούσαν.
Άλλοι πάλι το κατάλαβαν όταν πια ο Χίτλερ κήρυξε πόλεμο κατά των ΗΠΑ – διότι δεν θα μπορούσε η Γερμανία να επιτεθεί και στη Βόρεια Αμερική!
Η ήττα των Ναζί ήταν πλέον ζήτημα χρόνου.
