Ισ165: Εξέλιξη αρχαιοελληνικού πολιτισμού

1. Είναι παράξενο το πώς οι περισσότεροι σύγχρονοι κλασικιστές και ιστορικοί γράφουν για τη πτώση του ελληνικού πολιτισμού (αρχαίου, εννοείται, αφού εμείς οι Νεότεροι, εκτός από μπελάδες και τη ναυτιλία των εφοπλιστών, δεν προσφέραμε κάτι ουσιαστικό στον κόσμο). Αναφέρονται σχεδόν εξολοκλήρου σε χοντρά εξωτερικά πολιτικο-κοινωνικά φαινόμενα (π.χ. Barnabe A, Burkert W, Calame C, Cohen E, Johnston SI, Martin TR, Ogden D, Reidweg C, κλπ, Encyclopedia Britannica, Ancient History Encyclopedia κλπ).

Διαβάζεις πως η Ελλάδα ήταν διαιρεμένη σε (μικρά κράτη=) Πολιτείες, όπως η Αθήνα, Θήβες, Κόρινθος, Μέγαρα, Σπάρτη κλπ. Αντί να ενωθούν αφού είχαν την ίδια θρησκεία (Δωδεκάθεο που συμπεριλάμβανε και μικρότερες θεότητες) και μιλούσαν την ίδια γλώσσα με τις αμελητέες διαλεκτικές διαφορές τους, ανταγωνίζονταν η μια την άλλη από τη χαραυγή της ιστορικής περιόδου. Οι συμμαχίες άλλαζαν συνεχώς ανάλογα με τα συμφέροντα και οι εντάσεις και συγκρούσεις δεν έπαυαν. Ενώ άλλα έθνη (Αιγύπτιοι, Φοίνικες, Πέρσες, Ρωμαίοι, κλπ, ακόμα και οι Μακεδόνες μας) οργανώνονταν σε μεγάλες, ισχυρές δυνάμεις κάτω από έναν ισχυρό Μονάρχη. Έτσι έμεναν αποδυναμωμένες οι ελληνικές Πολιτείες.

2. Πολύ ορθά αυτά όλα, μα γιατί δεν έβλεπαν αυτήν την αποδυνάμωση και ως βύθιση σε μια εύκολη, επιφανειακή καλοπέραση και αυταρέσκεια;

Παλαιότεροι κλασικιστές όπως ο μεγάλος Edward Gibbon έγραψε: “Η Ελλάς, Μακεδονία και Ρώμη, εκπαίδευσαν μια ράτσα στρατιωτών: άσκησαν τα κορμιά τους, έθεσαν σε πειθαρχία το θάρρος τους, πολλαπλασίασαν τις δυνάμεις τους με τακτικές εξελίξεις και μετέτρεψαν τον σίδηρο που είχαν σε ισχυρά και εύχρηστα όπλα. Αυτή η ανωτερότητα παρήκμασε ανεπαίσθητα με τους νόμους και τα ήθη τους. Μετά, η αδύναμη πολιτική του Κωνσταντίνου και των διαδόχων του όπλισε κι εκπαίδευσε την ωμή τόλμη των μισθοφόρων βαρβάρων που κατέλυσαν την αυτοκρατορία” (Decline & Fall of the Roman Empire).

Εδώ ο Γκίμπον αγγίζει εσωτερικές, ψυχολογικές κινητήριες δυνάμεις που προκάλεσαν τις εξωτερικές απόψεις.

3. Μα υπάρχουν κι άλλες λεπτές, ψυχολογικές απόψεις και καταστάσεις, εκδηλωμένες σε θεσμούς και ιδιότητες πολιτισμού.

Η εξέλιξη του ελληνικού πολιτισμού από, ας πούμε 1500 ως το 146 πκχ, οπότε η Ρώμη κατέκτησε την Ελλάδα, δεν είναι ούτε μια ευθεία ούτε ένα κύμα με μια καθαρή άνοδο, κορύφωση και πτώση. Αργότερα η εξελληνισμένη Αίγυπτος διατήρησε αρκετά στοιχεία ελληνικού πολιτισμού επηρεάζοντας όλη τη σημερινή Μέση Ανατολή μα και τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία.

Υπάρχει μια σκοτεινή για μας εποχή που τελειώνει γύρω στο 800 πκε με την εμφάνιση κι εδραίωση του νέου αλφαβήτου (από τους Φοίνικες;) και τη διαμόρφωση των επικών του Ομήρου.

Επίσης, έχουμε την ίδια εποχή την παρουσία και αυθεντία των Μαντείων της Δωδώνης, των Δελφών κλπ, και τα Ελευσίνια Μυστήρια. Λίγο αργότερα αρχίζει η φιλοσοφική έρευνα με άξονα το Ένα και την Πολλαπλότητα.

Και ήδη βλέπουμε εδραιωμένο τον διαχωρισμό μεταξύ πολιτικής και θρησκευτικής εξουσίας σε όλες τις Πολιτείες.

4. Υπάρχουν ανεβοκατεβάσματα και αρκετές κορυφώσεις, ανάλογα με τα κριτήρια του κάθε μελετητή. Μα παρά την ηρωική αντιμετώπιση των περσικών εισβολών, την εξαιρετική λογοτεχνία του 5ου και 4ου αιώνα, τα κτήρια και τα γλυπτά, την έρευνα στη φιλοσοφία, στα μαθηματικά, στην αστρονομία, κοσμογονία, γεωγραφία και ιατρική, διακρίνεται και μια γενική τάση παρακμής στην ηπειρωτική Ελλάδα.

Η παρακμιακή τάση διαφαίνεται στην ηθική πτώση της αριστοκρατικής τάξης και της πρότερης αυστηρής θρησκευτικής προσήλωσης, και στην άνοδο των πληβείων, των Διονυσιακών οργιαστικών τελετών και υλιστικών συστημάτων.

Την ίδια εποχή που οι σοφιστές γίνονται οι δάσκαλοι και ηγέτες της κοινής γνώμης όλων των τάξεων, εντείνονται και οι συγκρούσεις μεταξύ φιλόδοξων Πόλεων, με τον επεκτατισμό της αθηναϊκής αυτοκρατορίας, τις αντιζηλίες Αθηνών, Μεγάρων, Κορίνθου, Σπάρτης και άλλων Πόλεων ή συμμαχιών με αποκορύφωση την κάθοδο των Μακεδόνων στον 4ο αιώνα που, αν μη τι άλλο, επέφεραν κάποια ενότητα στις αντιμαχόμενες Πόλεις.

5. Μα την ίδια εποχή πραγματώνεται μια νέα κορύφωση με τη διδασκαλία του Σωκράτη, την ίδρυση της Ακαδημίας του Πλάτωνα, του Λυκείου του Αριστοτέλη και της Σχολής των Στωικών που θα επηρεάσουν την επερχόμενη ρωμαϊκή αυτοκρατορία και, σε κάποιο βαθμό, θα προλειάνουν την επικράτηση του Χριστιανισμού. Θα επηρεάσουν και τον πολιτισμό της Ευρώπης με διαδοχικές αναγεννήσεις (8ου αιώνα Καρλομάγνου στο Άαχεν, 10ου Μονή Cluny, 12ου Γοτθικοί Ναοί μετά τον Ρωμανικό ρυθμό, Φλωρεντία).

Υπάρχει λίγο αργότερα η κορύφωση των Νέο-Πυθαγορείων και μετά των Νεο-–Πλατωνιστών. Μα αυτές οι φιλοσοφίες είναι αναμιγμένες με συστήματα εξωτικής τελετουργίας και μαγείας από την Αίγυπτο, τη Συρία και Παλαιστίνη και την Περσία (λατρείες του Σέραπι, της Ίσιδας, της Αστάρτης-Αφροδίτης, του Μίθρα κλπ).

Με τους στωικούς, κυνικούς, επικούρειους και άλλους, απλώθηκε και ο ουμανισμός. Και ο φαντασιόπληκτος συναισθηματισμός βρίσκει πλήρη έκφραση στις Εκλογές του Βιργιλίου, παρά την κατά τα άλλα εξαίσια ποίηση:-

“Ήρθε η ώρα της Προφητείας της Κούμα [= Κύμης, πρώτης ελληνικής αποικίας στην Ιταλία, κοντά στη Νάπολη]. Η μεγάλη διαδοχή των αιώνων ξαναγεννιέται. Τώρα επιστρέφει και η Παρθένα, και η εξουσία του Κρόνου και μια νέα γενιά κατεβαίνει από τον ουρανό. Ω, σεμνή Λουτσίνα, ευλόγησε το νεογέννητο αγόρι με το οποίο παύει το σιδερένιο γένος και εγείρεται ένα χρυσό σε όλο τον κόσμο. Τώρα κυριαρχεί ο αδελφός σου Απόλλων…“

Το αγόρι ήταν ο αυτοκράτορας Αύγουστος, η Λουτσίνα ήταν και οι θεές Juno (= Ήρα) και Diana (= Άρτεμις). Και δεν επέστρεψε, βέβαια, καμιά εξουσία Κρόνου και κανένα ουρανοκατέβατο χρυσό γένος!

Και αργότερα οι χριστιανοί Πατέρες της Εκκλησίας κακώς έβλεπαν εδώ μια προφητεία για τη γέννηση του Ιησού Χριστού. Και μακάρι αυτό να ήταν το μόνο λάθος τους!

Κυρίως όμως ας μην ξεχνάμε τα λόγια του Αμερικανού πανεπιστημιακού A. N. Whitehead πως “η Δυτική Φιλοσοφία είναι μια σειρά από υποσημειώσεις στον Πλάτωνα” (Process & Reality, 2nd edition 1979, New York, Free Press). Και πως εκατομμύρια άνθρωποι έρχονται από όλο τον πλανήτη να δουν τον Παρθενώνα και τα άλλα δείγματα του αρχαίου πολιτισμού μας.