1. Σε αυτό τον κύκλο αναφέρθηκα στο φύλλο Αρχές Διακυβέρνησης: 3. Άγνοια §5. Προτού προχωρήσουμε χρειάζεται να σημειώσουμε πως η παραγωγή όλη έχει τρεις πρωταρχικούς συντελεστές: είναι η γη, η εργασία του ανθρώπου και οι συνθήκες στο σημείο όπου η εργασία συναντά τη γη και διαμορφώνουν τον τρόπο προσπάθειας και το προϊόν. Η γη εδώ είναι ολόκληρο το σώμα του πλανήτη από το οποίο αντλούνται όλοι οι φυσικοί πόροι, ορυκτά, σπόροι, δέντρα, ζώα κλπ. Η εργασία είναι ποικίλες προσπάθειες του ανθρώπου που μετατρέπουν τους φυσικούς πόρους στα πολυποίκιλα προϊόντα που χρησιμοποιούμε στη ζωή μας. Οι συνθήκες είναι οι δυνάμεις και καταστάσεις που επικρατούν σε διαφορετικά μέρη του κόσμου ως κλίμα, ευφορία ή ξηρασία, οικολογικό σύστημα κλπ και ως πολίτευμα, παραδόσεις, νοοτροπία κλπ. (ελευθερία ή δουλεία, κάστες, προστατευτισμός ή ελεύθερο εμπόριο), τεχνολογική πρόοδος και πολιτισμική ανάπτυξη.
Αυτούς τους πρωταρχικούς συντελεστές της παραγωγής τους έχουμε κοιτάξει λεπτομερώς σε προηγούμενα φύλλα. (κυρίως Αρχές Διακυβέρνησης: 12. Παραγωγή: Τρεις Συντελεστές). Μερικοί οικονομολόγοι θεωρούν το κεφάλαιο (χρήμα, μηχανές, οχήματα, εργαλεία κλπ.) επίσης συντελεστή. Και βέβαια είναι σημαντικός συντελεστής. Αλλά το κεφάλαιο συνίσταται σε πράγματα (χρήμα, μηχανές, οχήματα, εργαλεία κλπ) που παρήγαγε η ανθρώπινη εργασία στη γη σε ορισμένες συνθήκες. Επομένως το κεφάλαιο είναι δευτερογενής συντελεστής. Μερικοί θεωρούν τη γη κεφάλαιο αλλά αφού η γη προϋπάρχει του ανθρώπου κατά δισεκατομμύρια χρόνια, ενώ οι άλλες μορφές κεφαλαίου είναι προϊόντα της ανθρώπινης προσπάθειας, η γη δεν είναι κεφάλαιο με την κανονική έννοια του όρου.
2. Ορισμένες διακυμάνσεις της οικονομίας θεωρούνται να σχηματίζουν τον «οικονομικό κύκλο» (business cycle) που έχει μια περιοδικότητα. Αλλά οι οικονομολόγοι έχουν διαφορετικές γνώμες για τη φύση και τη διάρκειά του. Και αυτό, διότι σπάνια δύο οικονομικοί κύκλοι είναι ακριβώς ίδιοι. Όμως όλοι έχουν αρκετά κοινά χαρακτηριστικά στις διακυμάνσεις τους ώστε να λέμε πως ανήκουν στην ίδια οικογένεια.
Ο κύκλος συνίσταται σε μια καθοδική πορεία ή κάμψη (recession) της οικονομίας που φθάνει σε ύφεση (depression), πολύ βαθιά ή όχι, παρατεταμένη ή σύντομη. Σε πολλές χώρες και σίγουρα στις ΗΠΑ, η κάμψη αναγνωρίζεται όταν το ΑΕΠ (Ακαθάριστο Εγχώριο/Εθνικό Προϊόν), δηλαδή το σύνολο των αγαθών και υπηρεσιών της νόμιμης παραγωγής, πέφτει συνεχώς για δύο τέταρτα του έτους, δηλαδή έξι μήνες. Η ύφεση αρχίζει φυσικά με την κάμψη αλλά θεωρείται βέβαιη όταν πια το ΑΕΠ πέφτει κάτω από τη γενική μακρόχρονη τάση ανόδου και λήγει όταν η ανάκαμψη (recovery) υψώνεται πάνω από την ίδια τάση οδηγώντας σε νέα άνθηση (boom), όπως στο Διάγραμμα 1.
Μια διαφορετική θεώρηση προτιμά να προσδιορίζει την κάμψη ως πτώση στο κατά κεφαλή ΑΕΠ αντί του συνολικού ΑΕΠ. Κι αυτό, διότι με αυξανόμενο πληθυσμό, ας πούμε, 2% και με αυξανόμενο ΑΕΠ 1%, ο μέσος πολίτης έχει κάποια πτώση στο πραγματικό του εισόδημα, όμως η οικονομία γενικά δεν εντάσσεται στο πλαίσιο ύφεσης. Αλλά αυτή η θεώρηση ως επί το πλείστον παραμερίζεται.
Σε περίοδο ανόδου αυξάνεται συνήθως η απασχόληση, το χρήμα που κυκλοφορεί και γενικά η παραγωγή: αυξάνονται τα επιτόκια, οι τιμές, οι μισθοί και τα κέρδη. Στη διάρκεια κάμψης συμβαίνει το αντίθετο: αυτά όλα τα μεγέθη μειώνονται.
3. Παρότι μερικοί λιγοστοί οικονομολόγοι απορρίπτουν την ιδέα της κυκλικής επανάληψης αποδίδοντας τις υφέσεις σε περιστασιακούς παράγοντες όπως αύξηση του πληθυσμού, ανάπτυξη τεχνολογίας, φυσικές καταστροφές και παρόμοια, οι πιο πολλοί την ενστερνίζονται.
Η διάρκεια του κύκλου από ύφεση σε ύφεση (ή από άνθηση σε άνθηση) δίνεται διαφορετικά από διαφορετικούς οικονομολόγους ανάλογα με τα στοιχεία που λαμβάνουν υπόψη τους. Έτσι απαντώνται μικροί κύκλοι 3 ½ ετών, 8 ή 11 ετών• μέσοι κύκλοι 14-15 ετών, 17-18 ή και 25 ετών• μεγάλοι κύκλοι 50 ή 80 ετών. Εδώ δεν μπορώ να εξετάσω όλους τους διαφορετικής διάρκειας κύκλους. Οι πλείστοι ακαδημαϊκοί μένουν με τους μικρούς, συνήθως 8 ετών. Οι μέσοι κύκλοι λέγονται και Kuznets και οι μεγάλοι, 50 ετών και άνω, λέγονται Kondratieff, από τα ονόματα των ακαδημαϊκών που πρώτοι τους εντόπισαν. Αλλά για τους τελευταίους δεν υπάρχουν ακόμα επαρκή στοιχεία για την επιβεβαίωσή τους καθότι έγιναν δυο μεγάλης διαρκείας πόλεμοι (1914-18 και 1939-45) που διατάραξαν βίαια την ομαλή εξέλιξη των οικονομιών της Ευρώπης, Αμερικής και Ασίας.
Υπάρχουν πολλές θεωρίες για τα αίτια των οικονομικών διακυμάνσεων που είναι οι κύκλοι. Μερικά αναφέρονται σε εξωγενείς παράγοντες (πχ ηλιακές κηλίδες, απότομες τεχνολογικές καινοτομίες όπως ο σιδηρόδρομος ή το ατμόπλοιο κλπ)• άλλες σε ενδογενείς (πχ νομισματική θεωρία με διεύρυνση και συστολή των πιστώσεων)• άλλες σε μικτά αίτια (πχ επενδύσεις σε κεφαλαιουχικά αγαθά). Δεν αξίζει να επεκταθούμε σε αυτές όλες τις θεωρίες. (Βλ βιβλιογραφία Baxter & King 1995• Hansen 1964, 1941• Harbeler 1960• Hicks 1961• Schumpeter 1994, 1961, 1939• Vasko 1987.)
4. Εδώ εξετάζω απλά τον κύκλο της παραγωγής σε σχέση με την κατασκευαστική και κτηματομεσιτική δραστηριότητα. Οι πλείστοι ακαδημαϊκοί αγνοούν αυτή τη σχέση ενώ μερικοί, πολύ λίγοι, τη θεωρούν σημαντική. Ανάμεσα στους τελευταίους, ο Alvin Hansen, καθηγητής Οικονομολογίας στο Χάρβαρντ έγραψε το 1941:
Είναι σαφές ότι ένας μικρός κύκλος διαρκεί λιγότερο από το μισό του μεγάλου… Φαίνεται πως ο κύκλος της οικοδομικής δραστηριότητας έχει μέση διάρκεια 17 ή 18 χρόνια… Πολύ κανονικά κάθε δεύτερος οικονομικός κύκλος [δηλ. 8 ετών] συμπίπτει με την περίοδο ανόδου στον τομέα των οικοδομών, ενώ η ανοδική φάση του επόμενου μεγάλου κύκλου [πάλι 8 ετών] επηρεάζεται ανασταλτικά από κάμψη στον οικοδομικό τομέα…Οι υφέσεις που έχουν συμπέσει με την καθοδική φάση του οικοδομικού κύκλου χαρακτηρίζονται από μεγαλύτερη ένταση και διάρκεια. Η ανάκαμψη που ακολουθεί επιβραδύνεται από τη δυσμενή επίδραση που ασκεί η ύφεση στον οικοδομικό τομέα (σ 18-24).
Τα ίδια χαρακτηριστικά επεσήμανε σχεδόν έναν αιώνα νωρίτερα ένας αυτοδίδακτος οικονομολόγος, κλασικός κι αυτός, ο Henry George (1879).
Πολλοί όμως οικονομολόγοι θεωρούν πως οι δύο “μεγάλοι” κύκλοι (των 8 ετών) που προτάσσει ο Χάνσεν είναι στην πραγματικότητα ένας και συνδέεται άμεσα με τον οικοδομικό (και κτηματομεσιτικό) κύκλο καθώς και με τη χρηματοπιστωτική δραστηριότητα.
Από την άλλη, οι περισσότεροι αγνοούν αδικαιολόγητα τη συνάφεια της οικοδομικής δραστηριότητας και, όπως σημειώσαμε σε προηγούμενα φύλλα (πχ 9. Ο θάνατος της Οικονομολογίας §6, τέλος, και 10. Πολιτική Οικονομία §2, τέλος), οι αυξομειώσεις των τιμών γης (& κτηρίων) και ο ρόλος γενικότερα της χωροταξικής οικονομίας σπρώχνονται κάτω από το χαλί που ονομάζεται “τοπικό φαινόμενο”. Έτσι ο καθηγητής Μ.Blaug έγραψε (1997):
Παραδόξως τέτοια προβλήματα παραγνωρίστηκαν σχεδόν ολοκληρωτικά μετά τον 19ο αιώνα… Αυτό είναι μεγάλο αίνιγμα στην ιστορία της οικονομικής σκέψης: τι έχει το ζήτημα της χωροταξικής οικονομίας ώστε να παραγκωνίζεται στην ορθόδοξη ακαδημαϊκή Οικονομολογία;
Ο Blaug δεν το επισημαίνει, όμως αυτή η παραγνώριση πρέπει να τονώθηκε από, ίσως και να άρχισε με τον J.M.Keynes, ο οποίος δήλωσε (1925, σε ομιλία του στην Καλοκαιρινή Σχολή Φιλελευθέρων του Κέιμπριτζ) πως δεν υπήρχε πλέον “το πρόβλημα της γης” στην παραγωγή. Και αργότερα έγραψε πως η γη δεν έπαιζε σημαντικό ρόλο στη σύγχρονη βιομηχανική οικονομία: ήταν ένας παράγοντας της αγροτικής περιόδου του παρελθόντος (1936: 241-2, 376). Ο δε Μ. Hudson έδειξε πως οι εκτιμήσεις της Κεντρικής Τράπεζας της Αμερικής αποδίδουν μηδενική αξία στον ρόλο οικοπέδων του Μανχάτταν στην οικονομία (2002).
Εντούτοις ο Alan Greenspan, Διοικητής της ίδιας Κεντρικής Τράπεζας έλεγε “Προβλήματα από ασύνετες επενδύσεις σε γη και ακίνητα εγείρονται με μεγάλη διαχρονική συχνότητα παντού στην υφήλιο” (2000).
Μπορούμε όντως να παρατηρήσουμε πως η οικοδομική δραστηριότητα (με τις αυξομειώσεις των τιμών της γης) επηρεάζει έντονα τον κύκλο.
5. Είναι μια σταθερή αντίληψη στη σύγχρονη οικονομολογική σκέψη πως πρέπει να υπάρχει συνεχής οικονομική ανάπτυξη. Διότι με την παραγωγή ολοένα περισσότερου πλούτου, πιστεύεται, το βιοτικό επίπεδο ανεβαίνει και οι άνθρωποι απολαμβάνουν καλύτερες συνθήκες ζωής. Αυτό αληθεύει σε κάποιο βαθμό, ιδίως στις φτωχότερες χώρες. Μερικές από αυτές εξαρτώνται πλήρως από εξωτερική βοήθεια για την επιβίωση του πληθυσμού τους.
Αλλά η συνεχής και αχαλίνωτη ανάπτυξη σήμερα καταφανώς δημιουργεί προβλήματα και στα δύο άκρα της παραγωγικής διαδικασίας. Στην αφετηρία μπορεί να εξαντληθούν οι φυσικοί πόροι (πετρέλαιο, κάρβουνο, ξυλεία κλπ) και η φυσική ευφορία του εδάφους. Αν υπερκαλλιεργηθεί, το έδαφος μπορεί να μετατραπεί σε άγονη έρημο και αν το νερό υπεραντληθεί από ένα πηγάδι, το πηγάδι θα στερέψει. Το ίδιο ισχύει για ορυχεία χρυσού, κάρβουνου κλπ. Στο άλλο άκρο συχνά προκύπτουν τοξικά απόβλητα που προκαλούν ρύπανση και εξαθλίωση. Οι ρυθμοί της Φύσης δεν μπορούν να ανταπεξέλθουν.
Επιπλέον, είναι φανερό πως παρά την επίμονη έμφαση στην ανάπτυξη ακόμα και οι προηγμένες χώρες της Δύσης δεν κατορθώνουν να αποφύγουν τους κλυδωνισμούς υφέσεων και έχουν στρατιές άνεργων και άστεγων.
6. Δύο είναι οι αιτίες του οικονομικού κύκλου. Η μια είναι νομισματική και η άλλη, πιο σημαντική, σχετίζεται με την περιορισμένη γη.
Στην απαρχή της ανόδου οι Τράπεζες διευρύνουν την κυκλοφορία χρήματος και πιστώσεων με χαμηλά επιτόκια. Η σχεδόν ελεύθερη ροή ενθαρρύνει επενδύσεις, κυρίως σε ακίνητα. Η γη είναι σχετικά φθηνή και η προσφορά εργασίας μεγάλη. Έτσι ακολουθεί διεύρυνση και ανάπτυξη της παραγωγής: τόσο οι μισθοί όσο και οι πρόσοδοι ανεβαίνουν. Σύντομα ανεβαίνουν και οι τιμές αγαθών και υπηρεσιών.
Η άνοδος των τιμών έχει όμως μια διορθωτική βαλβίδα εκ φύσεως. Η διεύρυνση, άνοδος και ανάπτυξη δίνει κίνητρο σε πολλούς άλλους να εισέλθουν στην αγορά και να παράγουν ίδια ή όμοια αγαθά. Ο ανταγωνισμός κανονικά σταθεροποιεί τις τιμές.
Αυτός ο διορθωτικός μηχανισμός δεν ισχύει για τις τιμές γαιών ή, σωστότερα, τοποθεσιών. Η παροχή τοποθεσιών δεν μπορεί να αυξηθεί διότι, εκτός του ότι τα εδάφη δεν είναι απεριόριστα και δεν παράγονται όπως άλλα αγαθά, κάθε τοποθεσία είναι μοναδική με συγκεκριμένα πλεονεκτήματα. Οι κεντρικές τοποθεσίες της πόλης, οι παραθαλάσσιες εκτάσεις, τα εύφορα εδάφη για καλλιέργεια – όλα είναι συγκεκριμένα και σε περιορισμένη παροχή. Δεν μπορούν να αυξηθούν!
Η πεπερασμένη διαθεσιμότητα τοποθεσιών έχει δύο επιδράσεις. α) Η αύξηση της τιμής τους επιτρέπει στους κατόχους να πάρουν μεγαλύτερα ενυπόθηκα δάνεια και να προεκτείνουν την παραγωγή με πρόσθετα κεφαλαιακά αγαθά, εργατικά χέρια και υλικά για επεξεργασία. β) Πολύ πιο σημαντική επίδραση στην οικονομία όμως είναι η αποκόμιση μεγάλου κέρδους από κερδοσκοπικές επενδύσεις σε οικόπεδα για όσους μπορούν να τα αγοράσουν, να τα κρατήσουν σε αχρησία και να τα πουλήσουν όταν οι τιμές εδαφών ανέβουν στα ύψη, όπως γίνεται συνήθως.
Στο Διάγρ. 2 βλέπουμε την τιμή γαιών στις ΗΠΑ να αυξάνεται κατά 2000% σε τρεις δεκαετίες (Rybeck 2011). Στη Μελβούρνη Αυστραλίας, οι τιμές οικοπέδων από το 1970 ως το 2007 αυξήθηκαν κατά 1100%. Ο Βρετανός Fred Harrison μάλιστα γράφει πως το 1993, στο μέσο της ύφεσης κι ενώ οι εργαζόμενοι έχαναν τις δουλειές τους κατά χιλιάδες και οι τιμές κατοικιών μειώνονταν, η τιμή της γης στη Βρετανία γενικά ανέβηκε κατά 18,2% και στις νοτιοανατολικές περιοχές κατά 28,2% (Boom Bust, Λονδίνο 2010, σελ. 109). Οπότε δεν πρόκειται για ένα τοπικό ασήμαντο φαινόμενο, όπως διατείνονται πολλοί ακαδημαϊκοί.
Οι συνέπειες της κερδοσκοπίας στη γη είναι ύπουλες αλλά καθοριστικές. Στην κορύφωση της άνθησης τα κόστη παραγωγής έχουν αυξηθεί: οι τιμές γαιών είναι στα ύψη• η Κυβέρνηση παρεμβαίνει ανεβάζοντας τα επιτόκια για να μειωθούν τα δάνεια και να συγκρατηθεί ο πληθωρισμός• οι μισθοί τείνουν να ανέβουν επίσης καθώς και οι τιμές πρώτων υλών. Αυτά όλα τα αυξημένα κόστη (τόκοι, ενοίκια ή αγορά γης, μισθοί, πρώτες ύλες) βάζουν απότομα φρένο στις αγοραπωλησίες και οικοδομικές δραστηριότητες ενώ πολλοί επιχειρηματίες δεν μπορούν τώρα να καλύψουν αυτά τα αυξημένα κόστη. Σταματά η ανάπτυξη , καθώς η οικονομία πλέει σε μια θάλασσα χρεών εγγυημένων με τεχνητά φουσκωμένες αξίες γης (=ενυπόθηκα δάνεια) και οι επενδύσεις παύουν. Καθώς και οι τιμές αγαθών και υπηρεσιών είναι υπεραυξημένες, η ζήτηση μειώνεται.
Έτσι έχει αρχίσει η κάμψη που θα καταλήξει σε ύφεση.
7. Τα δύο αίτια για την κάμψη και ύφεση βρίσκονται στο ολιγοπώλιο (ή μονοπώλιο, όπως λένε μερικοί) της γης και το ολιγοπώλιο της πίστωσης.
Το τωρινό σύστημα ιδιοκτησίας επιτρέπει σε γαιοκτήμονες να κρατούν τα εδάφη τους σε αχρησία είτε από αμέλεια είτε, συχνότατα, για αισχροκέρδεια. Οι τιμές γης ανεβαίνουν ξέφρενα, πολύ πιο γρήγορα και πιο ψηλά από τις απολαβές ή τα κέρδη εμπορικών και βιομηχανικών επιχειρήσεων (Διαγρ. 2). Όσοι εξουσιάζουν γη σε καιρούς ύφεσης, οπότε και τα επιτόκια πέφτουν για να τονώσουν μια νέα άνοδο με φθηνό χρήμα, πλεονεκτούν διότι τώρα μπορούν να δανεισθούν φθηνά υποθηκεύοντας τη γη τους και να ξεπεράσουν τις δυσκολίες. Όσοι πάλι έχουν άφθονο χρήμα μπορούν να αγοράσουν φθηνά γαίες και φαλιρισμένες επιχειρήσεις.
Σε περίοδο κάμψης πριν την ύφεση η εμπιστοσύνη κλονίζεται, ο δανεισμός και όλες οι συναλλαγές γίνονται δυσκολότερες, ακριβότερες• κάποια ώρα και οι τιμές της γης πέφτουν και όλοι ζητούν πίσω τα χρήματά τους. Με την ύφεση η εμπιστοσύνη εξανεμίζεται.
Οι αγορές συρρικνώνονται, οι τράπεζες με τα πολλά δάνεια νιώθουν εκτεθειμένες και δεν δίνουν άλλα, επιχειρήσεις κλείνουν, εργαζόμενοι απολύονται, η παραγωγή πέφτει ραγδαία. Η ύφεση πλακώνει τα πάντα.
Και μη-παραγωγικές επενδύσεις έχουν μερίδιο ευθύνης όπως υπέδειξε ο J. M. Keynes (1936) και οι πιστώσεις, που απαιτούν γη ως εγγύηση όπως δείχνουν οι Harrison και Hudson (Harrison 2010: 87-8). Αλλά αφού η σύνολη οικονομία έχει τη γη ως βάση της κυριολεκτικά, την πρώτιστη και μέγιστη ευθύνη την έχει το σύστημα γαιοκτημοσύνης, που επιτρέπει την ιδιοκτησία και αχρησία γεωτεμαχίων – ενώ άλλοι τα χρειάζονται.
Αν υπήρχε η πληρωμή κάποιου φόρου επί της αξίας της γης σκέτης, η αχρησία της γης για κερδοσκοπία θα έπαυε• Αυτός ο φόρος είναι η εισφορά της δημόσιας αξίας όπως την ονομάσαμε στα φύλλα Φορολογική Μεταρρύθμιση.
Βιβλιογραφία
Baxter M. & King R.
1995 ‘Measuring Business Cycles . . .’ NBER Working Paper Series No 5022.
Blaug M.
1997 Economic Theory in Retrospect Cambridge, CUP.
Burns A. and Mitchell W.
1946 Measuring Business Cycles New York, NBER.
Das S.P.
1993 New Perspectives on Business Cycles Aldershot (UK) E. Elgar Publishing.
George Henry
1975 (1879) Progress and Poverty NY, R. Schalkenbach Foundation.
Greenspan A.
2000 ‘Global Challenges’ Financial Crisis Conference, New York (Harrison 2010:137).
Hansen A.
1941 Fiscal Policy and Business Cycles NY, Norton & Co.
1964 Business Cycles and National Incomes NY, Norton & Co.
Harbeler G.
1960 Prosperity and Depression Cambridge MA, HUP.
Harrison F.
1983 The Power in the Land London, Shepheard-Walwyn.
2010 Boom Bust . . . London, Shepheard-Walwyn.
Hayek F.
1966 (1933) Monetary Theory & the Trade Cycle (transl N. Kaldar & H. Croome) NY, A.M. Kelley.
Hicks J.D.
1961 Rehearsal for Disaster: Boom & Collapse of 1919-1920 Gainsville, Florida Un/ty Press.
Hudson M.
2002 ‘Lies of the land…’ Geophilos, 2.
Hoyt H.
1933/1970 One Hundred Years of Land Values in Chicago NY, Arnο Press.
1970 According to Hoyt NY, The New York Times.
Keynes J.M.
1956 General Theory of Employment, Interest & Money (1936) London Macmillan.
Kuznets S.
1961 Capital in the American Economy Princeton, Princeton Un/ty Press.
Rybeck W.
2011 Resolving the Economic Puzzle London Shepheard=Walwyn.
Schumpeter J.
1961 The Theory of Economic Development Oxford, OUP
1982 Business Cycles (1939) reprint, Philadelphia, Porcupine Press.
1994 (reprint) History of Economic Analysis, London/NY, Routledge.
Vasco T. (ed)
1987 The Long Wave Debate Berlin, Springer Verlag.
