1. Ο κ. Σ. Καλύβας, καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Yale (Η.Π.Α.), δημοσίευσε ένα άρθρο στην Καθημερινή (29-30/10/11, σ. 21), “Η δυναμική της ανασυγκρότησης”. Συμφωνώ με πολλά από αυτά που επισημαίνει και κυρίως με την ανασυγκρότηση διαμέσου της ευρωπαϊκής όσμωσης, την “ολοκληρωτική απαξίωση της πολιτικής τάξης” και το γεγονός πως η κρίση δεν είναι κατ’ ανάγκη το τέλος, αλλά, όπως σε άλλες χώρες, η απαρχή για κάτι διαφορετικό και καλύτερο (ίσως).
Η ανασυγκρότηση, έγραψε, θα απαιτήσει “την εισαγωγή τεχνογνωσίας απ’ έξω” και (κυρίως) “την απομόνωσή της από την πολιτική διαδικασία μέσω κάποιας μορφής εποπτείας”. Και οι δύο αυτοί όροι θα υλοποιηθούν σύμφωνα με τις αποφάσεις (26-27/10) των Ευρωπαίων Εταίρων. Οπότε μπορούμε να προσβλέπουμε σε ένα λαμπρότερο μέλλον μετά από μια περίπου δεκαετία επαχθούς έντονης λιτότητας. Σε αυτή την περίοδο, με την αδιάκοπη αρωγή της ξένης εποπτείας και τεχνογνωσίας, θα επέλθει ένας οριστικός διαχωρισμός του κράτους από την τάξη των πολιτικών που έφεραν τη Χώρα στην κρίση. Αυτή η αποκοπή των πολιτικών από την εξουσία θα ισοδυναμεί, πιστεύει ο κ. Καλύβας, με το θάνατο αυτής της τάξης, παρά την αντίσταση που φυσικά θα προβάλλει.
Πιστεύει ακόμα ο κ. καθηγητής πως “η ελληνική κοινωνία είναι έτοιμη” να αποδεχθεί αυτή τη ριζική αλλαγή και η υποστήριξή της προς αυτή “θα αυξάνεται όσο ξηλώνεται το παλιό σύστημα”.
Μακάρι! Ευχόμαστε όλοι όσοι διαπιστώσαμε την απίστευτα επαίσχυντη συμπεριφορά της πολιτικής μας κάστας και ευχόμαστε εκ βάθους καρδίας την εξάλειψή της. Και η επαίσχυντη χούντα των συνταγματαρχών κατέρρευσε μετά από επτά έτη και η κάστα τους εξαφανίστηκε. Οπότε ναι, μαζί με τα παραδείγματα πολλών άλλων Χωρών που πέρασαν από τις δικές τους κρίσεις, όπως υποδείχνει ο κ. Καλύβας, οι Έλληνες μπορούν να περιμένουν καλύτερες μέρες στο βάθος του χρόνου.
2. Παρά την αισιοδοξία του κ. Καλύβα και τη δική μου και όλων των ανθρώπων που συμμερίζονται αυτή την ελπιδοφόρα γνώμη, θα παραθέσω πάλι ορισμένες αντιρρήσεις.
Είναι φυσικό να νομίζουμε πως μέτρα λιτότητας, μέτρα οικονομικά και πολιτικά, θα επιφέρουν αλλαγές. Διότι όντως επιφέρουν αλλαγές• και αν τέτοια μέτρα είναι καλά και λογικά οι μεταρρυθμίσεις θα είναι προς το καλύτερο.
Αλλά, όπως υπέδειξα στο “Αλλαγή”, η κρίση μας δεν είναι ακριβώς οικονομική ούτε πολιτική, όπως μας αρέσει να την παρουσιάζουμε διότι έτσι φαίνεται εκ πρώτης όψεως, αλλά καθαρά ηθική. Τα πολιτικο-οικονομικά φαινόμενα είναι συμπτώματα όπως ο πυρετός, μια αιμορραγία ή εξανθήματα στο δέρμα, που είναι δείκτες μιας βαθύτερης πάθησης του οργανισμού. Αυτή η πάθηση δεν θα θεραπευθεί με αντιπυρετικά, με επιδέσμους ή με αλοιφές – παρότι αυτά τα βοηθήματα θα εξαφανίσουν τα ενοχλητικά συμπτώματα.
Ας κοιτάξουμε και ας αναλύσουμε την εικόνα λίγο βαθύτερα.
3. Η πολιτική κάστα δεν ευδοκίμησε σε ένα κενό αλλά σε πληθυσμό πολλών εκατομμυρίων. Πολλοί δε πολιτικοί έχουν σπουδάσει σε Ευρωπαϊκά και Αμερικανικά πανεπιστήμια, ενώ συχνά Έλληνες βουλευτές και υπουργοί έχουν εντρυφήσει στις βουλευτικές διαδικασίες άλλων χωρών όπως η Βρετανία, Γαλλία και Γερμανία – χωρίς δυστυχώς, κρίνοντας από την τωρινή κατάσταση εξαχρείωσης και διάλυσης του κράτους, να έχουν διδαχθεί και αφομοιώσει πολλά.
Αυτή η πολτική κάστα δεν είναι δημιούργημα της τελευταίας 30ετίας, παρότι μπορεί να λεχθεί τώρα με σιγουριά πως ο Ανδρέας Παπανδρέου έφερε τη μεγάλη αλλαγή προς το χειρότερο, διογκώνοντας το κράτος, διαλύοντας την παιδεία, επιτρέποντας μίζες μαμούθ, αμοίβοντας ανάξιους κομματικούς υποστηρικτές και εξαπατώντας εχθρούς αλλά και φίλους και συνεργάτες.
Ούτε είναι δημιούργημα της Χούντας. Η τάξη πολιτικών που γαλουχήθηκαν επί δικτατορίας κυριολεκτικά εξαφανίστηκε από το πολιτικό παλκοσένικο.
Στη Μεταπολίτευση επανήλθαν οι παλαιοί πολιτικοί της Δεξιάς, της Αριστεράς και του μικτού τώρα Κέντρου (με μερικούς νέους, φυσικά): Καραμανλής, Ράλλης, Μαύρος, Μητσοτάκης, Κύρκος, Παπανδρέου κ.λ.π.
Στη συνέντευξή του στη Le Monde, (29/11/67) o Κ. Καραμανλής μίλησε πολύ επικριτικά για την πολιτική κατάσταση πριν τη δικτατορία. Υπήρχε, είπε, κάτι χειρότερο από τον κίνδυνο επικράτησης του κομμουνισμού:
[Υπήρχε] πολιτική και ηθική αναρχία… Είχα την πεποίθησιν ότι δεν είναι δυνατόν να λειτουργήσει η Δημοκρατία εν Ελλάδι αν δεν αναμορφωθεί. Εις την πεποίθησιν μου άλλωστε αυτή οφείλεται και η αποχώρισις μου από την πολιτικήν μετά την αποτυχίαν των προσπαθειών μου όπως εκσυγχρονίσω τον δημόσιον βίον της χώρας… [το Σύνταγμα] παραβιάζεται απροσχηματίστως και εξ’όλων των πλευρών… η χώρα στερείται υγιούς πολιτικής διαρθρώσεως…τα πάθη κυριαρχούν εις την πολιτικήν μας ζωήν… η πολιτική και οικονομική ασυδοσία των ολίγων καταστρέφει την ελευθερίαν και την ευτυχίαν των πολλών. (Μ. Ζενβουά 1972, Ελλάς του Καραμανλή, Αθήνα, σελ. 261.)Και μπορεί μεν η οικονομική ασυδοσία ολίγων να αποδοθεί στους κεφαλαιοκράτες εκμεταλλευτές του λαϊκού μόχθου, όπως θα έλεγαν σύντροφοι της αριστεράς. Αλλά η πολιτική ασυδοσία ολίγων ανήκε ασφαλώς στους πολιτικούς που, προ δικτατορίας, παραβίαζαν το Σύνταγμα απροσχημάτιστα!
4. Ο Καραμανλής φυσικά, δεν είχε αποχωρήσει από την πολιτική. Επανήλθε. Και μαζί του επανήλθαν οι παλαιοί πολιτικοί με ανανεωμένη ορμή για να “σώσουν” το Έθνος γιατρεύοντάς το από τα δεινά της δικτατορίας.
Και ο λαός παραληρούσε στον ενθουσιασμό του. Τότε, όπως πολλοί παρατήρησαν, σε εκείνα τα δύο πρώτα χρόνια μπορούσαν να γίνουν μεγάλες μεταρρυθμίσεις συνοδευόμενες με αλλαγές νοοτροπίας. Όπως γνωρίζουμε τίποτα τέτοιο δεν επιχειρήθηκε καν. Μόνο που νομιμοποιήθηκε το ΚΚΕ.
Οι παλαιοί πολιτικοί έφεραν τις ίδιες παλαιές συνήθειες τους, μα περίτεχνα καλυμμένες στην αρχή. Πολύ σύντομα ήρθε η πολιτική και ηθική αναρχία και η παραβίαση των νόμων που οι ίδιοι οι κυβερνήτες ψήφιζαν (πάντα καλά κουκουλωμένη)• ήρθαν και τα πάθη και η ασυδοσία.
Ο κ. Αθ. Κανελλόπουλος διαπίστωνε με καμάρι: –
“Τώρα το κράτος είναι υπεύθυνο για τα πάντα. Δεν είναι κατά συνέπεια απορίας άξιο γιατί ενώ ευημερούν οι πολίτες πάσχει το Κράτος”. (Σελ. 87, Η Οικονομία ανάμεσα στο Χθές και στο Αύριο, 1980, Αθήνα.)
Άλλα όμως έγραφε η κα. Βλάχου στην Καθημερινή:
“Εδώ τα πράγματα εμφανίζονται καλά και ρόδινα, έως ώτου ένα πρωί ξημερώσουν μαύρα και άραχνα. Αυτό το σύστημα φανφαρονισμού… εφαρμόζουν κατά κανόνα οι δικοί μας κυβερνώντες… έχει τελικά αποσταθεροποιήσει την κοινή γνώμη. Που δεν ξέρει τί να πιστέψει… τί να φοβηθεί… πότε να φυλαχθεί… [Π]οτέ αυτή η πολιτική εξουσία δεν του λέει την αλήθεια (22/2/81. Βλέπετε επίσης κύριο άρθρο 9/3/81, 11/3/81 και 28/4/81).
5. Έτσι οι παλαιοί πεπειραμένοι πολιτικοί πλακόστρωσαν τον δρόμο για τις κυβερνήσεις του Ανδρέα Παπανδρέου με τους πειναλέους παλιάτσους στη Βουλή και στο Δημόσιο να καταβροχθίζουν τα Ευρωπαϊκά κονδύλια (ενώ άρχιζαν οι μαζικοί διορισμοί και δανεισμοί) και να καταλύουν βαθμιαία όποια ίχνη ηθικής υπήρχαν.
Δύο άλλοι παράγοντες συνέτρεξαν στο να εδραιώσουν και να οχυρώσουν το ΠΑΣΟΚ στην εξουσία. Ο πρώτος ήταν οι μεγαλο-επιχειρηματίες που ήθελαν κρατικά συμβόλαια (κατασκευαστές, προμηθευτές φαρμάκων κλπ) καθώς και τα καλά σπίτια νεόπλουτων ή αρρωστημένων αριστοκρατών από τη χουντική εποχή που ήθελαν τη γειτνίαση με την Εξουσία. Όλοι αυτοί φίλεψαν τα στελέχη του ΠΑΣΟΚ και τον ίδιο τον πρωθυπουργό και άνοιξαν τα σαλόνια και τα γιωτ τους να τους δεχθούν.
Ο δεύτερος ήταν πολύ πιο ύπουλος και μακροχρόνια βλαβερότατος.
Με τη Μεταπολίτευση παρουσιάστηκε η ανάγκη για νέο Σύνταγμα και αυτό συνέταξαν οι νομομαθείς της εποχής. Δεν είναι του παρόντος να εξετάσω τις αοριστίες, αντιφάσεις και ανοησίες αυτού του Συντάγματος και της νομοθεσίας που το πλαισιώνει. Πόσο ελλιπές είναι φαίνεται καθαρά από την ανάγκη να εκδοθούν νέα κρατικά ομόλογα – όπως είπε ο κ. Βενιζέλος, υπουργός Οικονομικών, (26/10/11) – σύμφωνα όχι με το ελληνικό Δίκαιο που είναι αφερέγγυο, αλλά με το Αγγλικό που είναι φερέγγυο!
Όμως η πιο αξιοπρόσεκτη άποψη του Συντάγματος είναι πως είναι κομμένο και ραμμένο στα μέτρα των βουλευτών και των κυβερνώντων πιο συγκεκριμένα.
Το άρθρο 51 φορτώνει στη ράχη μας 300 τέτοιους ανθρώπους που ως μόνο προσόν έχουν την ελληνική ιθαγένεια και ηλικία 25 ετών! Έτσι σ’ αυτά τα ύψιστα αξιώματα της Χώρας εκλέγονται 300 τυχάρπαστοι Έλληνες που συνήθως έχουν υπηρετήσει ως κομματικοί λακέδες, δεξιά ή αριστερά. Και αυτοί μετά υπουργοποιούνται και επειδή συνήθως είναι και αμαθείς και ανίκανοι έχουν ακριβοπληρωμένους συμβούλους τους οποίους διαλέγουν οι ίδιοι από τους γνωστούς τους! Πώς να μην “πάσχει” το κράτος όταν ανίδεοι και ανίκανοι λαϊκιστές αναλαμβάνουν να ελέγχουν και τις δημόσιες υπηρεσίες καθεαυτές αλλά και πάρα πολλές δραστηριότητες που εκ φύσεως ανήκουν στον ιδιωτικό επιχειρηματικό τομέα…
Προσοχή πρέπει να δοθεί σε ορισμένα απαράδεκτα άρθρα που δείχνουν την πραγματική επιδίωξη αυτής της κάστας. Το άρθρο 62,1 δίνει σχεδόν απόλυτη ασυλία και μόνο αν 30 βουλευτές συμφωνήσουν μπορεί, σύμφωνα με το άρθρο 86,1-4 να ασκηθεί ποινική δίωξη (όπως κατά του Ανδρέα Παπανδρέου ο οποίος με τη δική του δημοκρατικότατη και νομοταγή διάθεση ούτε που παρουσιάστηκε στη δίκη του). Υπήρξαν, δήθεν, Εξεταστικές Επιτροπές για διάφορα σκάνδαλα, αλλά με καθυστερήσεις, αναβολές και νόμιμες κωλυσιεργίες, περνούσαν οι απαραίτητες κοινοβουλευτικές σύνοδοι και τα ενδεχόμενα αδικήματα παραγράφονταν.
Οι βουλευτές όλα αυτά τα χρόνια έδειξαν την αξιοζήλευτη αλληλεγγύη μαφιόζικης συντεχνίας και τη συνοχή λυκοπαρέας.
Τα άλλα προνόμιά τους είναι πλέον αρκετά γνωστά και δεν χρειάζονται μνεία.
6. Η πολιτική κάστα δεν ευδοκίμησε σε κενό αλλά σε πληθυσμό πολλών εκατομμυρίων. Και δεν θα μπορούσε να υπάρχει αν δεν είχε τη στήριξη αυτών των εκατομμυρίων – μιας μεγάλης μερίδας το ΠΑΣΟΚ και μιας άλλης η ΝΔ. Γι’ αυτό ο Ανδρέας Παπανδρέου, ένας γοητευτικότατος λαϊκιστής, μπορούσε να αψηφήσει τόσο άνετα τη Δικαιοσύνη – που έτσι και αλλιώς είναι και αυτή διαβρωμένη από πολιτικές σχέσεις και εγωιστικές επιδιώξεις.
Οι πολιτικοί δεν είναι μόνο τα μέλη μέσα στο Κοινοβούλιο. Είναι και οι επιλαχόντες και όλοι αυτοί που μπήκαν σε ψηφοδέλτια μα αγνοήθηκαν. Είναι οι νομάρχες και περιφερειάρχες και οι αποτυχόντες• είναι και οι δήμαρχοι, αντιδήμαρχοι και δημοτικοί σύμβουλοι, πρόεδροι κοινοτήτων και προεστοί χωριών• είναι και συνδικαλιστές σε οργανώσεις τοπικές ή πανελλήνιες. Όλοι αυτοί αριθμούν τουλάχιστον 1500 άτομα. Και ο καθένας και η καθεμιά έχει την πελατεία του από λιγοστούς γνωστούς έως δεκάδες χιλιάδες υποστηρικτών, μέσα στα κόμματα κι έξω.
Το σύνολο πρέπει, συντηρητικά, να είναι περίπου 2 εκατομμύρια. Αυτά δεν παραμερίζονται τόσο εύκολα. Ούτε οι δομές με τη διαπλοκή τους.
Μετά, από που θα έρθουν οι καινούριοι άφθαρτοι πολιτικοί να αντικαταστήσουν όλους αυτούς που θα φύγουν;… Αυτό που θέλω να πω είναι πως η διαφθορά δεν περιορίζεται στους εν ενεργεία πολΙτικούς. Αυτοί αντανακλούν ή εκφράζουν μια γενικότερη διαφθορά.
Οι απαξιωμένοι χουντικοί έφυγαν. Αλλά τότε υπήρχε πανέτοιμη στα παρασκήνια η κάστα των παλιών πολιτικών. Τώρα όμως;
7. Επιπλέον, ας μην αποδίδουμε ικανότητες υπερανθρώπων ή αγίων στους ξένους τεχνοκράτες που θα ασκούν την επιτήρηση. Όλες οι Ευρωπαϊκές χώρες έχουν τα σκάνδαλά τους από υπεξαιρέσεις χρημάτων και χαριστικούς διορισμούς μέχρι παιδεραστία και πορνεμπόριο. Πέραν τούτων, πολύ αμφιβάλλω για την αποτελεσματικότητα της φημολογούμενης τεχνογνωσίας τους. Οι δικές τους χώρες επίσης έχουν ελλείμματα πελώρια και τα οικονομικά τους περνούν απρόσμενες κρίσεις και βαθιές υφέσεις.
Όλες οι επίσημες πολιτικο-οικονομικές θεωρίες είναι ελαττωματικές και, όπως ομολογούν ειλικρινείς οικονομολόγοι, δεν έχουν πολλή σχέση με την πραγματικότητα. Αν βρισκόμαστε σε ύφεση τώρα στην Ελλάδα, αυτό οφείλεται όχι στο χρέος μας αλλά στα ηλίθια μέτρα που επέβαλαν μαζί Τρόικα και κυβέρνηση – μέτρα εμπνευσμένα από τις ανόητες πανεπιστημιακές θεωρίες.
8. Επαναλαμβάνω, η κρίση δεν είναι πολιτικο-οικονομική αλλά ηθική. Η διαφθορά, δηλαδή ανηθικότητα και εγωισμός (“ιδιοτέλεια να καρπωθείς το αίμα των άλλων”), των εν ενεργεία πολιτικών είναι έκφραση μιας γενικότερης νοοτροπίας στις μάζες του λαού: όλοι θέλουμε να έχουμε κάτι παραπάνω, κάτι δωρεάν, και ας είναι παράνομο, και ας είναι σε βάρος άλλων συμπολιτών ή και συγγενών μας.
Γνωρίζουμε καλά το “γρηγορόσημο” ή φακελάκι σε πολεοδομίες, εφορίες και άλλες δημόσιες υπηρεσίες• τις νοθείες στα πετρελαιοειδή• τις προμήθειες στα φάρμακα• κλπ κλπ. Αλλά μήπως περιορίζεται η διαφθορά εδώ;
Υπάρχει γενική απαγόρευση καπνίσματος σε κινηματογράφους, καφετέριες και παρόμοιους χώρους. Εντούτοις, σε καφενεία, καφετέριες, μπαρ, εστιατόρια κλπ πολλοί καπνίζουν. Οι ιδιοκτήτες δεν θέλουν τα έσοδά τους να μειωθούν περισσότερο μετά από τις αυξήσεις φόρων και μεταφορικών, απαγορεύοντας το κάπνισμα και έτσι διώχνοντας τους μειωμένους πελάτες. Οι υπόλοιποι το κατανοούμε και δεν διαμαρτυρόμαστε.
Τα μηχανάκια που κάνουν ντελίβερι, αλλά και ιδωτικά αμάξια, κανονικότατα πλέον πάνε αντίθετα στο ρεύμα μονοδρόμων σε κάθε περιοχή.
Βλέπετε νεαρούς στις δημόσιες συγκοινωνίες να σηκώνονται έστω απρόθυμα και να παραχωρούν τη θέση τους σε μια έγκυο ή κάποιο ηλικιωμένο άτομο;
Μετά, αποκαλύφθηκαν περί τις 60.000 “μαϊμού” συντάξεις!
Επιπλέον, σύμφωνα με στοιχεία της ΕΛ.ΑΣ, στην Αττική μόνο το 2011 αυξήθηκαν κατά 30% οι ληστείες σε καταστήματα και 44% σε βενζινάδικα! Κατά 110% οι διαρρήξεις σε σπίτια και 290% οι ληστείες δρόμου! Και συνεχίζουν να αυξάνονται…
Πώς θα αλλάξει αυτή η κατάσταση, η συμπεριφορά, η νοοτροπία;
9. Επιτήρηση και νέα μέτρα μπορεί, και εύχομαι, να κάνουν βαθιές τομές επιφέροντας μεταρρυθμίσεις στο πλήρως διεφθαρμένο πολιτικό σύστημα. Αλλά δεν το πιστεύω. Ήδη γίνεται λόγος για κυβέρνηση με πρωθυπουργό απολίτικο πρόσωπο κοινής εμπιστοσύνης, με υπουργό Εξωτερικών τον κ. Παπανδρέου και υπουργό Οικονομίας τον κ. Σαμαρά.
Από την άλλη, παρά το φοβερό φιάσκο με το δήθεν δημοκρατικό δημοψήφισμα οι κ.κ. Παπανδρέου, Βενιζέλος και άλλοι, δείχνουν να μένουν κολλημένοι στις καρέκλες κυβέρνησης θεωρώντας πως αυτοί αποτελούν την κυβέρνηση Εθνικής Σωτηρίας και αναμένοντας να έχουν βοηθούς την Ν.Δ. και τον ΛΑΟΣ! Υπάρχουν τώρα και προτάσεις για μια μεταβατική κυβέρνηση εξωκοινοβουλευτικών προσωπικοτήτων.
Οι όποιες (συγ)κυβερνήσεις Εθνικής Σωτηρίας μπορεί να μπαλώσουν τα πράγματα ώστε να μη φύγουμε από την Ευρωζώνη και η οικονομία να ανακάμψει σταδιακά με την πάροδο του χρόνου, αλλά η πολιτική κάστα παραμένει. Από αυτή την κάστα θα εκλεγούν οι αντιπρόσωποι του λαού και συνεπώς τα μέλη της κυβέρνησης στις επόμενες εκλογές.
Όπως έγινε μετά τη Μεταπολίτευση ο κύκλος θα επαναληφθεί: θα υπάρξει ανάταση που όμως μετά από μερικά χρόνια θα οδηγήσει σε νέα χειρότερη κρίση. Διότι το βασικό στοιχείο παραμένει: ανηθικότητα.
Νομοθετήματα περιορίζουν κάπως τη συμπεριφορά. Όμως σύντομα η διαφθορά διανοίγει διαδρόμους για να περάσει κλεφτά στην αρχή και μετά να παρελάσει “με σημαίες και με ταμπούρλα”.
Όπως έγραψε ο σοφός της Κίνας, Λάο Τσε (ή Τσού) πριν δυόμισι χιλιάδες χρόνα: “Όσο περισσότεροι οι κανονισμοί και οι νόμοι, τόσο περισσότεροι οι κλέφτες…” (Τάο Τε Τσίνγκ 51)
Νομοθετήματα δεν αλλάζουν τη συμπεριφορά για πολύ. Διότι η συμπεριφορά πηγάζει από τη νοοτροπία. Όμως νομοθετήματα δεν αλλάζουν τη νοοτροπία. Απεναντίας, η νοοτροπία της διαφθοράς θα βρεί παράθυρα στους υφιστάμενους νόμους ή θα θεσπίσει καινούριους για να μπορεί να δρα ελεύθερα. Όπως έγινε με το Σύνταγμα που δίνει ασυλία στους βουλευτές ή μερικούς νόμους που τροποποιήθηκαν για να αθωώνονται οι παραβάτες. (Ο κ. Βαξεβάνης δίνει παραδείγματα στη δεύτερη ανοικτή Επιστολή του προς τον κ. Βενιζέλο.)
Η νοοτροπία αλλάζει μόνο με ορθή επαναληπτική δράση που προέρχεται από μια παιδεία πειθαρχίας, η οποία πρέπει να γίνει όλο και πιο εντατική καθώς τα παιδιά μεγαλώνουν και οι κακές συνήθειες, ο εγωισμός, ο δόλος και η απάτη (που με μίμηση απορροφούν από τον περίγυρό τους, εδραιώνονται μέσα τους.
Αλλά πού θα βρεθούν τέτοιοι δάσκαλοι;… Και αν βρεθούν θα θελήσουν να αναλάβουν τέτοιο έργο;
Και, το σπουδαιότερο, οι μάζες του λαού, οι κοινοί πολίτες, θέλουν πράγματι να αλλάξουν οι ίδιοι; Γιατί μου φαίνεται πως ο καθένας απαιτεί φωναχτά ή σιωπηλά να αλλάξουν οι άλλοι, οι πολιτικοί, όχι όμως εγώ ο ίδιος.
