1. Η αλληγορία του σπηλαίου είναι ίσως το πιο διάσημο κομμάτι του Πλάτωνα: βρίσκεται στην αρχή του 7ου βιβλίου στην Πολιτεία και πιο συγκεκριμένα στα εδάφια 514-518Β. Ο μύθος έχει ως εξής:
Σε μια μεγάλη σκοτεινή σπηλιά οι άνθρωποι είναι αλυσοδεμένοι στις θέσεις τους και, στραμμένοι μπροστά, κοιτάνε σε μια μόνο κατεύθυνση. Πίσω τους είναι αναμμένη μια φωτιά και με το φως της προβάλλονται στον τοίχο της σπηλιάς οι σκιές των ανθρώπων και των πραγμάτων και οι κινήσεις τους. Έτσι περνούν τη ζωή τους πεπεισμένοι πως όσα βλέπουν, όσα εμπειρώνται είναι η μόνη πραγματικότητα. Δεν γνωρίζουν τίποτε άλλο. Μια μέρα, ένας ελευθερώνεται, κάνει μια στροφή και βγαίνει από τη σπηλιά. Είναι μέρα κι αρχικά το δυνατό φως του ήλιου τον τυφλώνει. Μα βαθμιαία συνηθίζει και βλέπει έναν κόσμο πολύ διαφορετικό από τους δισδιάστατους ίσκιους – πολύ μεγαλύτερο, πολυποίκιλο, με άφθονα χρώματα και ήχους. Επιστρέφει στη σπηλιά και ανακοινώνει την ανακάλυψή του, μα κανείς δεν τον πιστεύει και τον θεωρούν τρελό.
2. Η σημασία της αλληγορίας είναι απλή, εύληπτη μα και πολυεπίπεδη.
Όταν την πρωτοδιάβασα νεαρός φοιτητής, κατάλαβα πως ο Αθηναίος φιλόσοφος μας λέει πως υπάρχει μια άλλη πραγματικότητα, πολύ μεγαλύτερη και πλούσια από αυτήν που εμπειρόμαστε συνήθως. Στην κοινή, συνηθισμένη μας κατάσταση σε αυτόν τον κόσμο είμαστε φυλακισμένοι, αλυσοδεμένοι στις συνήθειές μας και δεν βλέπουμε, δεν εμπειρόμαστε τίποτε άλλο, ενώ θα μπορούσαμε ίσως, να ελευθερωνόμασταν και να εισερχόμασταν σε ανώτερο, λεπτότερο επίπεδο εμπειρίας, όπου θα γνωρίζαμε μια νέα, πιο αληθινή πραγματικότητα. Μόνο που δεν λέει πώς γίνεται η απελευθέρωση.
Αυτή λίγο πολύ είναι η βασική έννοια για τους περισσότερους ανθρώπους που γνωρίζουν την αλληγορία.
3. Οι λόγιοι, εξειδικευμένοι στη διδασκαλία του Πλάτωνα και σε άλλες φιλοσοφικές θεωρίες, έχουν διαφορετική προσέγγιση χωρίς να απορρίπτουν τη βασική έννοια στο §2.
Οι άνθρωποι στο σπήλαιο είμαστε εμείς, βέβαια. Μα όλα όσα βλέπουν κι εμπειρώνται είναι ίσκιοι ανυπόστατοι και παροδικοί. Είναι προβολές των Ιδεών ή Μορφών που βρίσκονται σε ένα ανώτερο και λεπτότερο επίπεδο ύπαρξης/κατανόησης/εμπειρίας. Αυτές είναι αιώνιες, αμετάβλητες, αληθινές – και γι’ αυτές γράφει αναλυτικά ο Πλάτων νωρίτερα στην Πολιτεία και σε άλλους Διαλόγους του. Μόνο όταν ο άνθρωπος γνωρίζει αυτό το επίπεδο, γνωρίζει την πραγματικότητα.
Αλλά πάλι, δεν εξηγείται σε αυτήν την αφήγηση του σπηλαίου πώς φθάνει κανείς στο ανώτερο εκείνο επίπεδο. Αμέσως μετά όμως εξηγεί πως χρειάζεται ειδική παιδεία έτσι που να ξαναθυμηθούμε την αληθινή γνώση, δηλαδή τη γνώση των Ιδεών που είναι έμφυτη μέσα μας μα λησμονημένη.
4. Υπάρχει όμως μια πρόσθετη σημασία που σπανιότερα επισημαίνεται, παρότι αυτή είναι και η πιο απλή και φανερή.
Οι μάζες των ανθρώπων, κατά τον Πλάτωνα, ακόμα και οι μορφωμένοι και αξιοπρεπείς αριστοκράτες, δεν πιστεύουν ή δεν ακολουθούν τις εξηγήσεις και οδηγίες των σοφών. Σε πρώτο επίπεδο ήταν ο Σωκράτης που, αντί να τον πιστέψουν, οι δημοκρατικοί και άλλοι στην Αθήνα, κανόνισαν να καταδικαστεί και να θανατωθεί – παρότι το Μαντείο των Δελφών είχε ανακηρύξει τον Σωκράτη ως σοφότερο των Ελλήνων! Οι μάζες έχουν συνηθίσει τις αλυσίδες, τις θέσεις τους και τη σκοτεινιά στη σπηλιά και δεν θέλουν να τα αφήσουν. Φοβούνται τη νέα εμπειρία, την αρχική τύφλωση στο λαμπρό φως του Ήλιου (και της αλήθειας).
Γι’ αυτό φυσικά η νέα, βαθύτερη κατανόηση της αλήθειας κι εμπειρία της πραγματικότητας ονομάστηκε αργότερα «φώτιση». Γι’ αυτό και η μεταγενέστερη ιστορική περίοδος του 18ου αιώνα ονομάστηκε «Διαφωτισμός». Αυτό είναι σφάλμα, βέβαια, μια νέα πλάνη που κρύβει την πραγματικότητα: δεν υπήρξε τότε καμιά βαθύτερη κατανόηση της πραγματικότητας – τουλάχιστον έτσι όπως την δίδασκαν ο Σωκράτης και ο Πλάτωνας.
Σε δεύτερο επίπεδο, ούτε ο Πλάτωνας μπόρεσε να πείσει την κυβέρνηση στην Αθήνα κι εκείνη του τυράννου Διονυσίου στις Συρακούσες της Σικελίας να εφαρμόσουν κάτι από την πολυσχιδή διδασκαλία του.
