1. Οι περισσότεροι άνθρωποι παίρνουμε σχεδόν κάθε αφήγηση κυριολεκτικά, ακόμα και παραβολές και μύθους. Πιστεύουμε π.χ. πως ο προφήτης Ηλίας ανελήφθη στον ουρανό σαν σε τυφώνα πάνω σε μια φλεγόμενη άμαξα με φλεγόμενα άλογα, (Βασ. Δ΄, 2.11), ή ο Ιησούς Χριστός ανελήφθη μετά την ανάσταση του ή ο Μωάμεθ, που πήγε από τη Μέκκα στην Ιερουσαλήμ με το άλογο του al-Burāq μια νύχτα του 621! Ενώ γνωρίζουμε πως είναι αδύνατο να επιβιώσουν υλικά σώματα στο διάστημα. Και ούτως ή άλλως, τι πήγαν να κάνουν εκεί, στο κενό και κρύο διάστημα;
Νομίζουμε στην εύπιστη άγνοιά μας πως και οι αρχαίοι όλοι πίστευαν με τον ίδιο τρόπο, ίσως και πιο έντονα. Δεν σκεπτόμαστε πως πιθανόν μερικοί (ή πολλοί) να μην έπαιρναν τους μύθους τους τόσο κυριολεκτικά. Στην πραγματικότητα ξέρουμε πως μερικοί (ή πολλοί, νουνεχείς) έπαιρναν τους μύθους τους ως διδακτικές παραβολές για βαθύτερες αλήθειες και, μάλιστα, έβλεπαν πολλά υλικά φαινόμενα και συμβάντα ως σύμβολα ή αντανακλάσεις ανώτερων πνευματικών καταστάσεων κι ενεργειών.
2. Έτσι σε πολλές κουλτούρες βλέπουμε πως ο «ιερός πόλεμος» αναφέρεται σε μια εσωτερική μάχη στον «δρόμο προς τον Θεό». Σε λαούς που θεωρούμε άγριους, απολίτιστους ή «πρωτόγονους» το μαγικό (=πνευματικό) στοιχείο και το πολεμικό συχνά είναι σύμμεικτα.
Στην αρχαία Ελλάδα οι ουράνιοι θεοί πολέμησαν και καθυπόταξαν τους τιτάνες και γίγαντες εδραιώνοντας την ευταξία του Κόσμου. Στην Περσία το έκαναν διαρκώς οι φωτεινές δυνάμεις του Μίθρα και Αχούρα Μάζντα εναντίον των διαβολικών δυνάμεων του χάους, του κακού Angra Manyu (και αργότερα Ahriman). Στη Βεδική Ινδία οι θεοί (deva) νίκησαν τις λεγεώνες των διαβόλων asura· μα σε πολλά κείμενά τους λένε πως αυτές οι δυνάμεις είναι μέσα στον άνθρωπο (Ṛgveda 6.9.6.;6.75.9.; Atharva veda 5.9.7.; 10.8.32.). Και στον χριστιανισμό άγιοι και ασκητές πρέπει να πολεμήσουν τις διαβολικές δυνάμεις που προσπαθούν να τους παρασύρουν έξω από τον δρόμο που οδηγεί στον Θεό.
3. Στη Bhagavad–Gītā, «Άσμα του ένδοξου Κυρίου», της Βεδικής Παράδοσης, μερικοί σχολιαστές βλέπουν τον Κύριο Krishna να συμβολίζει τον υπέρτατο Εαυτό και τον μαθητή, μέγα πολεμιστή Arjuna, να συμβολίζει τον ασταθή, εμπειρικό εαυτούλη. Ο Arjuna πολεμά τους εχθρούς ακούραστα ενώ ο Θεάνθρωπος Krishna οδηγεί το άρμα με απόσπαση, σε μια εμβληματική παράσταση της ανθρώπινης ενσωμάτωσης.
Καθώς μιλά στον Arjuna, ο Θεάνθρωπος χρησιμοποιεί μεταφορές που εκφράζουν και την εσωτερική πνευματική άποψη, την ψυχολογική προσπάθεια μα και την πολεμική σύγκρουση.
«Ω άριστε των Bharata, καθυποτάσσοντας πρώτα τις αισθήσεις, σκότωσε τον εχθρό, τον καταστροφέα της γνώσης και της διάκρισης… χτύπα τον εχθρό στη μορφή επιθυμίας, που τόσο δύσκολα κατακτάται» (3.41-3).
Εδώ αφενός ο Άρτζουνα πρέπει να πολεμήσει στην κατώτερη μάχη τους κακούς και άδικους που παραβίασαν τους νόμους και αφετέρου στην ιερή εσωτερική μάχη να καθυποτάξει τους ψυχολογικούς εχθρούς που τον εμποδίζουν θολώνοντας τη διάκρισή του. Λίγο νωρίτερα είχε ακούσει την ορθή διάθεση για τη διπλή μάχη όπου ο κατώτερος πόλεμος μετατρέπεται σε πνευματική υπέρβαση: «Παραδίδοντας σε Μένα όλες τις πράξεις σου, με νόηση στραμμένη στον αληθινό Εαυτό, ελεύθερος από ελπίδες και διεκδικήσεις, πολέμα… »(3.30).
4. Ο Άρτζουνα εκπροσωπεί τον ρωμαλέο, ανδρείο πολεμιστή που αντιμετωπίζει με πλήρη απάθεια νίκη και ήττα.
Στην κινεζική παράδοση επίσης συναντάμε την ίδια ηρωική προσέγγιση στον κατώτερο πόλεμο και στον ανώτερο ιερό πόλεμο. Ο σοφός Μένκιος γράφει (3.2):
«Όταν στρέφομαι εσωτερικά βρίσκω την αγνή καρδιά. Ακόμα κι αν έχω να αντιμετωπίσω χίλιους εχθρούς … προχωρώ μπροστά δίχως φόβο.»
Οι σταυροφόροι συχνά επιδίδονταν σε λεηλασίες και δολοφονίες αμάχων με τον πιο αντιχριστιανικό και αχρείο τρόπο. Μα υπήρχαν και τάγματα ιπποτών, σαν των Ναϊτών ή του Αγίου Ιωάννη, που ακολουθούσαν μια αυστηρή εσωτερική πειθαρχία. Για αυτούς ο πόλεμος ήταν ιερός στο ότι απελευθέρωναν τα ιερά εδάφη της χριστιανοσύνης μα και στο ότι υπερέβαιναν τα πάθη του μίσους και της πλεονεξίας, του φόβου ήττας και θανάτου και επιθυμίας για ζωή και νίκη, της αλαζονείας και φιλοδοξίας. Η απελευθέρωση των Αγίων Τόπων ήταν συγχρόνως και η δική τους εσωτερική λύτρωση.
Ο άγιος Βερνάρδος του Clairvaux (1090 – 1153) έγραψε για τους ιππότες αυτούς, τους Ναΐτες, το Liber ad milites templi de laude novae militiae «Βιβλίο για τους Ιππότες του Ναού, εγκωμιάζοντας τη νέα ιπποσύνη» και λέει: «Είτε ζήσουμε είτε πεθάνουμε, ανήκουμε στον Κύριο. Μεγάλη δόξα έχετε όταν βγαίνετε από τη μάχη στεφανωμένοι με νίκη. Μα είναι ακόμα μεγαλύτερη δόξα να κερδίσετε στο πεδίο το στέμμα της αθανασίας… Είναι μεγάλη ευλογία να μπορείτε να περιμένετε τον θάνατο δίχως φόβο… και να τον υποδέχεστε με ακατάβλητο πνεύμα.»
5. Ενδιαφέρον έχει και ο ιερός πόλεμος του Ισλάμ, jihad. Σήμερα φαίνεται να είναι πόλεμος μόνο κατά των απίστων Δυτικών ή αιρετικών μουσουλμάνων – μια φανατική αιμοσταγής τρομοκρατία. Όμως είναι και διαφορετικός.
Λέγεται στο Κοράνι: (2.216): «Ο πόλεμος επιβάλλεται σε σας όσο κι αν δεν σας αρέσει. Μα εσείς μπορεί να μισείτε κάτι που είναι καλό για σας και να επιθυμείτε κάτι που είναι κακό. Εσείς δεν ξέρετε: μόνο ο Αλλάχ ξέρει.»
Ο πόλεμος γίνεται ιερός με την ορθή διάθεση niya εφόσον γίνεται για τον Αλλάχ και δεν ορίζεται από φόβο του θανάτου ή επιθυμία για κατάκτηση: «Αυτοί που ανταλλάσσουν την εγκόσμια ζωή τους με τη μεταθανάτια ζωή ας πολεμούν για τον Αλλάχ μόνο, και ας μη νοιάζονται αν θα πεθάνουν ή θα κατακτήσουν» (4.76). Είναι ίδια διάθεση με αυτή που βρίσκουμε στα λόγια του Krishna και στους σταυροφόρους.
Αλλού λέγεται πως αν πράξουν το καθήκον τους, πολεμήσουν ορθά και πεθάνουν θα καταλήξουν στον κήπο που έχει ετοιμάσει ο Αλλάχ – «και αυτός είναι ο ύψιστος θρίαμβος» (9.89).
Αν πεθάνει κάποιος στον κατώτερο ιερό πόλεμο (el-jihadul-ashgar) μα διεξάγει τον ανώτερο ιερό πνευματικό πόλεμο (el-jihadul-akbar), θριαμβεύει.
Αυτός είναι ο «θριαμβικός θάνατος» mors triumphalis σε κάθε παράδοση.
