1. Στο προηγούμενο άρθρο, 238. Φιλοσοφία: Φρόιντ και Ψυχολογία, είδαμε τον Φρόιντ να χαλκεύει την ιστορία του Μωυσή στο τελευταίο σχεδόν έργο του (1939), Ο άνθρωπος Μωυσής και ο μονοθεϊσμός. Ο Μωυσής ήταν Αιγύπτιος αριστοκράτης, που ακολουθούσε τον μονοθεϊσμό του φαραώ Αχανάτεν και μετά τον θάνατό του οδήγησε τους συντρόφους του στην ελευθερία έξω από την Αίγυπτο, η οποία επέστρεψε στον παραδοσιακό πολυθεϊσμό. Αυτοί εξεγέρθηκαν κάποια ώρα και τον σκότωσαν. Μετά έσμιξαν με μια φυλή μονοθεϊστών στη Μαδιάμ που λάτρευαν τον θεό Yahweh. Πολύ αργότερα κατασκεύασαν την ιδέα της επιστροφής του Μωυσή ως Μεσσία και η όλη αφήγηση πέρασε σε έναν ιερέα της Μαδιάμ ονόματι Μωυσής. Κι έτσι από την ενοχή για τον φόνο γεννήθηκε ο Εβραϊκός μονοθεϊσμός. Αλλά δώδεκα χρόνια νωρίτερα ο Φρόιντ είχε γράψει άλλο έργο για την έγερση της θρησκείας.
2. Το 1927 ο Φρόιντ έγραψε το Die Zukunft einer Illusion “Το μέλλον μιας ψευδαπάτης”. Εδώ η θρησκεία είναι μια αυταπάτη, που συνίσταται σε “ορισμένα δόγματα και δηλώσεις για γεγονότα και καταστάσεις εξωτερικής κι εσωτερικής πραγματικότητας, που μας λένε κάτι, που δεν ανακαλύψαμε οι ίδιοι και που απαιτούν να τα πιστέψουμε”.
Εδώ κάνει μια ενδιαφέρουσα διάκριση μεταξύ σφάλματος και ψευδα- ή αυτα-πάτης Illusion. Λέει πως η αντίληψη του Αριστοτέλη πως μικρόβια γεννιούνται από βρομιά είναι “σφάλμα”, μα ο ισχυρισμός πως μόνο η Ινδογερμανική φυλή είναι ικανή για πολιτισμό είναι “αυταπάτη”, διότι εδώ υπεισέρχεται επιθυμία (ή “ευσεβής πόθος”).
Το γνώρισμα κάθε ψευδαπάτης, λοιπόν, είναι η προέλευσή της από κάποια επιθυμία.
Και αυτές οι ιδέες, σε αντίθεση μα την ιστορία του Μωυσή, έχουν αρκετή δόση αλήθειας, αν και δεν δίνουν μια ολοκληρωμένη, ορθή εικόνα.
3. Η ψευδαπάτη της θρησκείας είναι βλαστάρι του Οιδιπόδειου συμπλέγματος. Αυτό λέει πως το βρέφος, το αγοράκι, ερωτεύεται τη μητέρα του και μισεί τον πατέρα του που την απολαμβάνει ως σύζυγο – βασισμένο στην ιστορία του Οιδίποδα, ο οποίος χωρίς να το ξέρει σκότωσε τον πατέρα το Λάιο και, χωρίς να το ξέρει, παντρεύτηκε τη μητέρα του Ιοκάστη.
Στη θρησκεία, ο άνθρωπος νιώθει μόνος και αβοήθητος στο μεγάλο σύμπαν, που τον περιβάλλει, μόνος και απειλούμενος από τον βέβαιο θάνατο, πέρα από τις καθημερινές δυσκολίες με συχνά αντίξοες φυσικές δυνάμεις. Έτσι εφευρίσκει τον Θεό που είναι η εκδήλωση της ανάγκης του για Πατέρα- προστάτη.
Στο ίδιο έργο η ανθρώπινη φύση παρουσιάζεται ως αντικοινωνική και να περιέχει εσωτερικές συγκρούσεις με ισχυρές σεξουαλικές και καταστροφικές τάσεις. “Οι μάζες είναι οκνηρές και ανόητες· δεν αγαπούν την ενστικτώδη απάρνηση· δεν μπορούν να πεισθούν με λογικό επιχείρημα· υποστηρίζουν ο ένας τον άλλον στο να εκδηλώνουν απειθαρχία”.
4. Ο Romain Rolland εξέφρασε αμφιβολίες κατά πόσο ο Φρόιντ κατόρθωσε να βρει την πηγή του θρησκευτικού αισθήματος – το οποίο ονομάζει “ωκεάνιο αίσθημα” πληρότητας, έλλειψης ορίων κι αιωνιότητας.
Ο Karl Young, μαθητής του Φρόιντ, που αποσχίστηκε για να εγκαθιδρύσει τη δική του Αναλυτική Ψυχολογία, έγραψε (τόμος Απάντων CXXIII, Symbols of Transformation… Princeton University Press 1990) πως οι ιδέες αυτές “κινούνται μέσα στους περιορισμούς του παρωχημένου ρασιοναλισμού και επιστημονικού ματεριαλισμού του 19ου αιώνα”.
Ο Harold Bloom πάλι, ο μεγάλος Αμερικανός κριτικός, έγραψε (σ 34, The American Religion… Simon & Schuster, 1992) πως πρόκειται “για μια από τις μεγαλύτερες αποτυχίες θρησκευτικής κριτικής.”
5. Δυστυχώς ούτε ο Φρόιντ, ούτε οι R. Rolland, K. Young και H. Bloom, δίνουν μια ολοκληρωμένη εξήγηση της θρησκείας και, φυσικά, της ανθρώπινης φύσης. Για αυτά έχουμε αναρτήσει πολλά άρθρα εδώ στη Βίγλα.
Η θρησκεία δεν είναι μια και ίδια για όλους τους ανθρώπους. Υπάρχουν τόσοι τύποι όσοι και οι τύποι ανθρώπων – στον Χριστιανισμό (Ορθόδοξο, Ρωμαιοκαθολικό, Αγγλικανό κλπ), στον Μωαμεθανισμό, στον Ιουδαϊσμό, στον Βουδισμό, κλπ.
Είναι ο τύπος του εσωτερισμού που με κατάλληλη καθοδήγηση οδηγεί τον οπαδό στην ενότητα με το θείο. Αυτός είναι σπανιότατος πλέον σε οποιαδήποτε επικρατούσα θρησκεία.
Είναι ο τύπος της αγνής αφοσίωσης και λατρείας.
Είναι ο τύπος του παράλογου, άκαμπτου δόγματος και ακατανόητων τελετουργιών, με δεισιδαιμονίες και αναπόδεικτα θαύματα. Και πολλοί άλλοι τύποι.
Όλες οι θρησκείες ξεκίνησαν όχι από τον ανιμισμό και την ειδωλολατρία «πρωτόγονων» δήθεν λαών, όπως πιστεύεται γενικά, μα με τον πρώτο τύπο της εσωτερικής φιλοσοφίας. (Για τις ψευδείς τρέχουσες θεωρίες περί πρωτόγονων έχουμε γράψει πολλά άρθρα.)
