Φιλ203: Μπαρούχ Σπινόζα (4)

1. Επανέρχομαι στον θαυμαστό Ολλανδο-Εβραίο φιλόσοφο που απαρνήθηκε τη δική του Ιουδαϊκή παράδοση και κάθε θρησκεία για να αφοσιωθεί στην αναζήτηση της αλήθειας.

Ο Σπινόζα (1632-1677) έγραψε για να δείξει “τον ορθό τρόπο ζωής” (Ε4α) και να εξηγήσει “σε τι συνίσταται η ελευθερία του νου ή μακαριότητα” (Ε5p2).

(Το Ε = Ethica Ηθικά, ο αριθμός το βιβλίο, το p = propositio πρόταση, ο άλλος αριθμός το νούμερο πρότασης, α = αξίωμα.)

Ένα από τα πρώτα πράγματα που πρέπει να αποδεχθούμε είναι πως τα πράγματα και τα γεγονότα δεν μπορούν να συμβούν με άλλο τρόπο ή σε άλλη διάταξη εκτός από ό,τι βλέπουμε διότι έτσι παράγονται από τον Θεό (Ε1p33). Το να νομίζουμε πως θα μπορούσαμε να δράσουμε αλλιώτικα από τον τρόπο που δράσαμε είναι μια πλάνη που παράγει η άγνοιά μας εξαιτίας των συνθηκών και της νοοτροπίας μας (Ε3p2).

Παίρνουμε ως “αγαθό” στη γενική ηθική αυτό που πιστεύουμε στα σίγουρα πως είναι το μέσο για να φθάσουμε όσο γίνεται πλησιέστερα στο πρότυπο που έχουμε της ιδανικής φύσης του ανθρώπου. Το “κακό” είναι αυτό που ξέρουμε στα σίγουρα πως μας εμποδίζει να φθάσουμε εκεί (Ε4p).

2. Αρχικά τα Ηθικά, το γενικότερο σύστημα ηθικής του Σπινόζα, μπορεί να φανεί παράξενο και με ισχυρό εγωισμό αλλά, όταν ολοκληρωθεί το σύνολο, βλέπουμε πως έχει μια πειστική λογική και σχεδόν αναπάντεχη ανατροπή θέσεων.

“Κάθε ον” δηλώνει ο Σπινόζα, “όσο μπορεί με τη δύναμή του, ενεργεί έτσι που να διασφαλίζει και παρατείνει την ύπαρξή του” (Ε3p6): είναι μια έμφυτη, αναντίρρητη τάση που υπακούει στον λόγο/λογισμό. Ο λογισμός, εξηγεί ο Σπινόζα, δεν απαιτεί τίποτα ενάντια στη Φύση. Είναι δε ενάντια στη Φύση να μη ζητούμε το πλεονέκτημα που είναι η διασφάλιση της ύπαρξης. Έτσι ο λογισμός απαιτεί να διασφαλίζουμε αυτό το όφελος (Ε4p18).

Αυτή είναι η βάση του ηθικού συστήματος του Σπινόζα και φαίνεται, ξαναλέω, να είναι άκρως εγωιστική. Αλλά γοργά διορθώνει την εντύπωση αυτή.

3. Παρότι ο Σπινόζα έχει ως ηθική βάση την αυτοσυντήρηση και το προσωπικό συμφέρον που την εξασφαλίζει, ταυτόχρονα διδάσκει πως “ο κάθε άνθρωπος που επιδιώκει την αρετή κι επιθυμεί το αγαθό, επιθυμεί το ίδιο αγαθό και για τους άλλους” (Ε4p37).

Το “αγαθό” που αναζητούν όλοι όσοι επιδιώκουν την αρετή είναι η γνώση του Θεού. Γι’ αυτό γράφει: “Το ανώτερο αγαθό για τον νου είναι η γνώση του Θεού και η μεγαλύτερη αρετή είναι να γνωρίζουμε τον Θεό” (Ε4p28). Ο δε Θεός είναι εκδηλωμένος στη Φύση, τους νόμους και λειτουργίες της (Ε4p28).

Κάθε προσπάθεια του νου (που αντανακλά, και είναι παράλληλη με, την προσπάθεια για αυτοσυντήρηση) “συνίσταται σε [μεγαλύτερη] κατανόηση”. Και ο νους δεν μπορεί να συλλάβει αγαθό άλλο από ό,τι φέρνει κατανόηση” (Ε4p26).

Μια έμφυτη και διαρκής επιθυμία μας είναι να κατανοήσουμε τη Φύση και αυτή είναι η πεμπτουσία του νου και της δράσης του. Υπονοεί λοιπόν ο Σπινόζα πως η επιθυμία για γνώση και κατανόηση είναι βασική στην ύπαρξή μας και χρωματίζει κάθε αναζήτησή μας για το αγαθό. “Το μεγαλύτερο αγαθό που μπορεί να κατανοήσει ο νους είναι ο Θεός” και αφού ο Θεός απαρτίζει όλη τη Φύση, “το μεγαλύτερο πλεονέκτημα για τον νου είναι η γνώση του Θεού” (Ε4p28d).

4. Εδώ ο Σπινόζα εισάγει ακόμα μια παράμετρο. Αυτό το υπέρτατο αγαθό/πλεονέκτημα δεν είναι κάτι σπάνιο ή δυσεύρετο ή αντικείμενο ανταγωνισμού. Απεναντίας, “είναι κοινό σε όλους και όλοι εξίσου μπορούν να το απολαμβάνουν” (Ε4p36).

Επιπλέον, η παρουσία και συντροφιά άλλων ανθρώπων είναι πιο χρήσιμη κι επιθυμητή όταν οι άλλοι είναι λογικοί (Ε4p35c). Γι’ αυτό είναι προς όφελός μας το να βοηθούμε άλλους να επιδιώξουν το υπέρτατο αγαθό. Τελικά, “Ηθική είναι η επιθυμία να κάνουμε καλό σε άλλους η οποία εγείρεται από τη συμμόρφωσή μας στην καθοδήγηση του λογισμού” (Ε4p37s).

Το εμπόδιο στην Ηθική αυτή είναι τα διάφορα πάθη μας που μας ωθούν σε διαφορετικές κατευθύνσεις και συχνά ενάντια στους άλλους. Το μεγαλύτερο και χειρότερο πάθος είναι ο παραλογισμός που γεννά άλλα πάθη και ωθεί σε παράλογες συμπεριφορές. Πάθη είναι συγκεχυμένες αντιλήψεις κι αισθηματικές υπερβολές (Ε3 Γενικός Ορισμός).

5. “Είναι του σοφού να αναζωογονεί και να αποκαθιστά τον οργανισμό του με μέτρο, με ευχάριστο φαγητό και ποτό, με αρώματα, με την ομορφιά των φυτών, με στολισμό, μουσική, θέατρο κι άλλα παρόμοια, τα οποία μπορεί να χρησιμοποιεί ο καθένας δίχως να βλάπτει άλλους» (Ε4p45).

Κι επεκτείνει αυτή την ατομική μετρημένη ζωή στην κοινωνία. “Για να ζουν οι άνθρωποι αρμονικά και να βοηθούν ο ένας τον άλλο, πρέπει να παραδώσουν τα φυσικά τους δικαιώματα δημιουργώντας την πεποίθηση πως δεν θα βλάψει ο ένας τον άλλο… Με τέτοιο νόμο μπορεί να συντηρείται η κοινωνία – εφόσον αναλαμβάνει η ίδια τα δικαιώματα όλων των πολιτών ως προς την εκδίκηση και την κρίση καλού και κακού” (Ε4p37s). Επιβάλλεται να υποτασσόμαστε στον κρατικό θεσμό και είναι κακό η ανυπακοή.

Ο Σπινόζα τονίζει δύο αρετές: την επιμονή που στηρίζει την προσπάθεια για αυτοσυντήρηση και την ευγένεια που στηρίζει τη λογική προσπάθεια να ωφελήσουμε άλλους (Ε3p59s). Οι δυο μαζί δείχνουν έναν ισχυρό, σταθερό χαρακτήρα που ανελίσσεται στην αλήθεια του Θεού.