1. Ο νόμος είναι κανόνας δικαίου που ισχύει κι εφαρμόζεται σε μια κρατική οντότητα ή χώρα, ένας ηθικός κανόνας που ρυθμίζει ανθρώπινες σχέσεις και μια γενική διατύπωση συχνά με μια μαθηματική σχέση στις επιστήμες που περιγράφει μια αιτιώδη σχέση φυσικών μεγεθών και άλλων φαινομένων.
Η λέξη σχετίζεται με το ρήμα νέμω = δια-μοιράζω, κατά-νέμω (…. και βόσκω κοπάδι). Επίσης με νομή (απόλαυση, κατοχή, χρήση) και νέμεση (δίκαιη τιμωρία που επιβάλλεται από ανώτερη δύναμη, θεία δίκη όταν παραβιάζεται ο ηθικός νόμος).
Το σύνολο των νόμων, η νομοθεσία, σε μια Πολιτεία (= κρατική κοινότητα), στηρίζει την τάξη και διασφαλίζει την απόλαυση των δικαιωμάτων των πολιτών για έκφραση, μετακίνηση, συνάθροιση, σωματική ακεραιότητα, περιουσία, υπόληψη κ.λπ.
Το ίδιο κάνει και ο φυσικός νόμος με τα πράγματα και φαινόμενα στον υλικό κόσμο, που έχει τη δική του τάξη και όπου μπορούμε να ζούμε.
2. Για να καταλάβουμε καλύτερα, ίσως, πρέπει να κοιτάξουμε το κόνσεπτ στη Βεδική Παράδοση που λέγεται dharma (=νόμος, δίκαιο, δικαιοσύνη, ηθική, θρησκεία, φυσική ιδιότητα).
Η λέξη ντχάρμα προέρχεται από τη ρίζα (ή, πιο σωστά, σπερματική μορφή) √dhṛ από την οποία παράγονται πολλά λεκτικά στοιχεία – ονόματα, επίθετα, επιρρήματα και η πολυσχιδής κλίση του ρήματος dhar-a-ti, dhãr-aya-ti κλπ.
Η βασική έννοια είναι (υπό-) στήριξη, διατήρηση, κράτημα, συντήρηση.
Σε πολλά κείμενα βρίσκουμε αυτήν την ετυμολογία και επεξήγηση, όπως π.χ. στο Śānti-parvan (το 12ο και μακρύτερο βιβλίο από τα δεκατρία) του επικού Mahābhārata: Λέγεται dharma λόγω “στήριξης”, επειδή στηρίζει όλα τα όντα: ότι θα είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με “στήριξη, συντήρηση” αυτό είναι dharma (110.11).
Αυτός ο ορισμός αναφέρεται στη φύση των όντων. Ένα πεύκο έχει τη φύση του, άσχετα με τις διαφορές στη μορφή του, δηλ. μεγάλο ή μικρό, ίσιο ή κυρτωμένο, έχει πευκοβελόνες και παράγει ρετσίνι. Η αγελάδα είναι θηλαστικό τετράποδο που βόσκει στο χορτάρι, γεννά δαμάλια, παράγει γάλα και ενίοτε μουγκρίζει “μου, μου”.
3. Ο “νόμος” αναφέρεται μάλλον στην επιφάνεια των πραγμάτων και διαδικασιών ενώ ο ντχάρμα πάει βαθύτερα, εισχωρεί στη φυσική δύναμη που προσδιορίζει κάποιο πλάσμα (ή κάποια διαδικασία), κάνοντας το να είναι αυτό που είναι. Είναι μια ενέργεια μέσα στη φύση του που υπονοεί βούληση και νοημοσύνη για στήριξη.
Αυτή είναι εξόχως μια φυσική λειτουργία και κατάσταση. Και ισχύει για τα πάντα στο σύμπαν – τον ήλιο, τη βροχή, ένα φυτό ή ζώο, κατασκευάσματα του ανθρώπου (εργαλείο, κτήριο, όχημα, φάρμακο, καλλιέργεια) και τον ίδιο τον άνθρωπο. Καθετί έχει τον ντχάρμα του, τον φυσικό νόμο μέσα του, μέσα σε κάθε φαινόμενο, πράγμα ή πλάσμα, και το κάνει να είναι αυτό που είναι και το συντηρεί στη φύση του, στη μορφή και δράση του.
Το ενδιαφέρον μας είναι φυσικά ο άνθρωπος. Ποιος είναι ο νόμος, ο ντχάρμα για τον άνθρωπο γενικά; Οπωσδήποτε υπάρχει για την κοινότητα ή Πολιτεία όπως και για κάθε άτομο, φύλο κι επάγγελμα. Αλλά για τον άνθρωπο γενικά ως είδος και ον;
4. Στην εκτενή λογοτεχνία της Βεδικής Παράδοσης βρίσκουμε πολλές περιγραφές.
Ο ντχάρμα λέγεται να είναι η δύναμη που κάνει να αναπτυχθούν όλα τα όντα, δηλ. ο έμφυτος νόμος και η αδιάκοπη ενέργεια του: “Για την έξοχη ανάπτυξη των όντων υπάρχει ο ντχάρμα” (10.110 Sānti-parva, Mahābhārata).
Υπάρχει μια ρήση στη Hitopadeśa (= Ιστορίες καθοδήγησης προς την αρετή/ευημερία/υγεία) που διαχωρίζει τον άνθρωπο από άλλα πλάσματα:
“Φόβος, φαγητό, ύπνος και σεξ είναι σε ανθρώπους και σε ζώα κοινά.
Με ντχάρμα ξεχωρίζει ο άνθρωπος – αλλιώς είν’ ίδιος με τ’ άλλα ζωντανά.”
Και μετά βρίσκουμε άλλες ρήσεις που προσδιορίζουν τη διαφορά πιο αναλυτικά.
Πώς ξεχωρίζει ο άνθρωπος; Ποιος είναι ο δικός του ντχάρμα;
Στο Sānti-parva, του Mahābhārata πάλι λέγεται: “Για τον άνθρωπο ο ντχάρμα σίγουρα είναι συμπεριφορά που δεν βλάπτει άλλους” (υπεισέρχεται η ιδιότητα ahiṃsā = αβλάβεια).
Ο σοφός Κaṇāda, που δίδαξε το φιλοσοφικό σύστημα Vaiśeṣika, έγραψε “Ντχάρμα είναι η συμπεριφορά που επιτυγχάνει την ανύψωση [για τον άνθρωπο], το ύψιστο αγαθό που είναι η λύτρωση [από την άγνοια, αδυναμία και δυστυχία]”.
5. Η ανύψωση από την κοινή καθημερινότητα με την μηχανικότητα, τις προσκολλήσεις και συγκρούσεις, τη σύγχυση και τα προβλήματα τα πάθη και τη δυστυχία, είναι ο σκοπός και το ύψιστο αγαθό mokṣa “λύτρωση”. Σε ορισμένα φιλοσοφικά συστήματα λέγεται και Αυτό-συνειδησία, ή επιστροφή στην αρχέγονη, αγνή φύση του ανθρώπου, ή ένωση και συγχώνευση με τον Ύψιστο, με την Πρωτουσία και Πρωταιτία του σύμπαντος ή με το Απόλυτο Μπράχμαν. Και αυτόν τον σκοπό τον πετυχαίνει όποιος άνθρωπος το θέλει με την καλλιέργεια ορισμένων έμφυτων ιδιοτήτων ή αρετών.
Υπάρχουν πολλά εγχειρίδια για την καλλιέργεια ιδιοτήτων που εκδηλώνουν τον ανθρώπινο ντχάρμα (dharma–śāstra). Άλλα δίνουν μερικές, άλλα πολλές ιδιότητες και τα περισσότερα συστήνουν να έχει ο αναζητητής κάποιον ικανό δάσκαλο.
Αλλού βρίσκουμε μόνο 4 ιδιότητες: αβλάβεια, αλήθεια, γενναιοδωρία, ηπιότητα – ο αιώνιος ντχάρμα! Αλλού προστίθεται – γνώση κι ευθύτητα.
Στο Vana-parva του Mahābhārata λέγεται: “Στην οδό του ντχάρμα για το Μπράχμαν είναι οκτώ ιδιότητες: αφοσίωση, μελέτη, γενναιοδωρία, άσκηση πνευματική, φιλαλήθεια, καρτερία, αυτοσυγκράτηση, λιτότητα”. Ο Μάνου προσθέτει – εντιμότητα και σταθερότητα (6.92).
Στη Βεδική Παράδοση η Bhagavad Gitā Το Άσμα του Μεγαλόχαρου μπορεί να θεωρηθεί η πληρέστερη αναλυτική περιγραφή του αιώνιου φυσικού νόμου sanātana-dharma για τον άνθρωπο.
