1. Πολλοί ακαδημαϊκοί και μη, θυμώνουν με τον Πλάτωνα νομίζοντας πως δεν καταλαβαίνει τι εστί ποίηση και την αποκλείει από την ιδανική Πολιτεία του. Όλοι, όπως έδειξα σε γενικές γραμμές στα προηγούμενα άρθρα, αγνοούν ή παρερμηνεύουν αυτά που λέει.
Μια γενική παρανόηση (υπάρχουν εξαιρέσεις) σχετίζεται με την τέχνη και την αισθητική. Υπήρχε στην εποχή του Αθηναίου φιλόσοφου μια αισθητική σχετικά με την ομορφιά (το κάλλος), μα αυτή ήταν διαφορετική από την αισθητική που αναπτύχθηκε στην Ευρώπη αρχίζοντας τον 18ο αιώνα.
Δεν υπήρχε τότε η διαφορά μεταξύ “τέχνης” και “καλής τέχνης” – όπως λέμε σήμερα “Σχολή Καλών Τεχνών” ή “Όμορφες Τέχνες” les beaux arts, die schöne kunst, le belle arti, beautiful ή fine arts ή απλά Art σε αντιπαράθεση με craft ‘δεξιοτεχνία, μαστοριά’. Η λέξη “τέχνη” κάλυπτε και τις δυο έννοιες διότι απλά η δεύτερη δεν υπήρχε!
Η ποίηση, όπως κάθε άλλη τέχνη (του ξυλουργού, γλύπτη, ζωγράφου, σιδερά κ.λπ.), είχε χρηστική λειτουργία, δηλαδή έφτιαχνε κάτι για χρήση.
Η χρηστική λειτουργία της ποίησης ήταν διπλή – παιδεία και διασκέδαση. Αυτή ίσχυε για τα επικά του Ομήρου, τις ωδές του Πινδάρου και τα θεατρικά των δραματουργών του 5ου και 4ου αιώνα.
Έτσι εξέτασαν την ποίηση ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης.
Είναι σφάλμα να προσεγγίζει κανείς την τοτινή ποίηση και τις απόψεις του Πλάτωνα όπως θα προσεγγίζαμε την ποίηση και τους κριτικούς ή θεωρητικούς της λογοτεχνίας σήμερα.
Ο David Daiches είναι ένας από τους πολλούς σύγχρονους θεωρητικούς της λογοτεχνίας που αρχίζει τη μελέτη του για τις προσεγγίσεις στη λογοτεχνία (Critical Approaches to Literature, 1956) με τον Πλάτωνα και βρίσκει πως ο φιλόσοφος έχει παράξενη προσέγγιση καθώς μάλιστα επικρίνει την ποίηση, η οποία αντί να καλμάρει και να υποτάσσει τα πάθη τα τροφοδοτεί (σ22). Κι εδώ ο Daiches παραγνωρίζει το γεγονός πως, όπως έδειξα, ο Πλάτων δεν επικρίνει όλη την ποίηση, μα μόνο τα είδη ποίησης που το κάνουν αυτό. Εξαιρεί ύμνους προς τους θεούς κι εγκώμια για καλούς ανθρώπους.
2. Στο 10ο βιβλίο του διαλόγου Πολιτεία όπου πραγματεύεται τα περί Ποιητικής, ο Πλάτων υποδείχνει πως υπάρχουν τρεις τέχνες για κάθε πράγμα – η χρηστική, η κατασκευαστική και η μιμητική (601c-d).
Για παράδειγμα παίρνει τα ηνία και το χαλινάρι που έχουν τρεις τεχνίτες: είναι ο ιππέας που τα χρησιμοποιεί, ο σιδεράς που τα φτιάχνει και ο ζωγράφος που τα μιμείται στη ζωγραφική του. Ορθότερη γνώση έχει ο χρήστης που λέει στον κατασκευαστή τι χρειάζεται και πώς πρέπει να είναι αυτό. (Θα μπορούσε να γράψει εδώ, όπως γράφει αλλού ο Πλάτων, πως ο φιλόσοφος που διαλογίζεται βαθύτερα και προσεγγίζει τις αιώνιες ιδανικές μορφές είναι ακόμη ανώτερος.)
Τέτοιοι συλλογισμοί περί τέχνης δείχνουν πόσο απέχει η Πλατωνική θεώρηση από τις σύγχρονες. Κακώς λοιπόν ο Daiches βρίσκει πως ο Πλάτων έχει δίλημμα για την ποίηση και πως τη λύση την προσφέρει πρώτα ο Αριστοτέλης και μετά οι μοντέρνοι θεωρητικοί που άνθησαν αρχικά στη Βρετανία – οι Philip Sidney, John Dryden και άλλοι.
3. Ο R.G. Collingwood, ιστορικός και καθηγητής Φιλοσοφίας, Ιστορίας κι Αισθητικής στην Οξφόρδη στην περίοδο του μεσοπολέμου, προσέγγισε τον Πλάτωνα πολύ πιο συνετά.
Στην κλασική μελέτη του The Principles of Art (1938 και πολλές μεταγενέστερες εκδόσεις), αναφέρει πως ο Πλάτων εξέταζε την ποίηση ως μέσο διασκέδασης (amusement). Είναι μια τέχνη (poet-craft, σελ19) την οποία εξετάζει και ο Αριστοτέλης και, αργότερα, ο Οράτιος στο Ars Poetica.
Από την άποψή του ο Collingwood έχει δίκιο καθώς επιχειρεί να διαχωρίσει την Τέχνη γενικά (και την Ποίηση) από τη διάχυτη αντίληψη τη μίμησης, όπως την παρουσίασαν οι Πλάτων και Αριστοτέλης, προβάλλοντάς την ως καλλιτεχνία συγκινησιακής έκφρασης.
Σφάλλει όμως αφού σε τελευταία ανάλυση κάθε τέχνη μιμείται κάτι, άσχετα με τη μεταμόρφωση και μετουσίωση που επιφέρει ο τεχνίτης (ποιητής, ζωγράφος κ.λπ.). Σφάλλει επίσης διότι ο Πλάτων βλέπει την ποίηση ως (μέσο για) διασκέδαση μόνο στη χειρότερη, παρηκμασμένη μορφή της.
Για τον Πλάτωνα η ποίηση πρέπει μεν να τέρπει, μα πρέπει κυριότερα να διδάσκει, να εκπαιδεύει, να ενδυναμώνει την αρετή και τις καλύτερες ιδιότητες του ανθρώπου. Σε αυτό αναφέρεται και ο μεταγενέστερος Λογγίνος στο Περί Ύψους γράφοντας πως ο σκοπός της σπουδαίας λογοτεχνίας είναι να ανυψώνει μέσω έντονης, λεπτής συγκίνησης. Πολλοί άλλοι αργότερα θα εκφράσουν ποικιλότροπα την ίδια ιδέα. Ο δε Τολστόι θα γράψει πως σκοπός της Τέχνης είναι να επιφέρει την αίσθηση της ενότητας των ανθρώπων και την κατανόηση πως όλοι είμαστε παιδιά του Θεού: έξοχο μα δύσκολο εγχείρημα.
