Νικόδημος
1. Θα αρχίσω με το τέλος αυτού του έργου του Αλ. Παπαδιαμάντη, του Σκιαθίτη “κοσμοκαλόγερου” λογοτέχνη (1851-1911). Αυτή η νουβέλα θεωρείται από τους περισσότερους θαυμαστές του “το αριστούργημά του” – που ανήκει, όπως λένε, στην προχωρημένη ωριμότητά του, στη “ρεαλιστική του περίοδο”.
Είναι η ιστορία μιας εξηνταετούς γιαγιάς που, αφού στραγγαλίζει και πνίγει μερικά κοριτσάκια (για να μην έχουν βάσανα όταν μεγαλώσουν) και αφού την κυνηγάνε τα όργανα της τάξης, βρίσκει τον θάνατο με πνιγμό στη θάλασσα. Αυτό γίνεται καθώς την καταδιώκουν δυο οπλισμένοι άντρες (ο ένας στρατιωτικός) κι εκείνη νομίζει πως θα βρει κάποιου είδους σωτηρία περνώντας τον λαιμό της αμμουδιάς, που όμως καλυπτόταν με νερό στην παλίρροια, για να φτάσει από την ακτή στο ερημητήριο του Άι-Σώστη, όπου ο γέροντας Ακάκιος θα άκουγε την εξομολόγησή της, θα την έκρυβε και θα την έσωζε φυγαδεύοντάς την σε κάποιο περαστικό πλεούμενο!
2. Ας εξετάσουμε την τελευταία πρόταση της διήγησης προσεκτικά. Όσοι σχολιάζουν τη νουβέλα υποδείχνουν πως τα τελευταία λόγια της γραίας Χαδούλας “Ω! Να το προικιό μου!”, τα οποία εκφέρει βλέποντας τον αγρό που της είχαν δώσει οι γονείς της στο Μποστάνι, μα ποτέ δεν χρησίμευσε σε κάτι, είναι αμφίσημα και αναφέρονται και στον θάνατό της, καθώς η φουσκοθαλασσιά την καλύπτει πλήρως. Και πάντα παραθέτουν τη διατύπωση “Η γραία Χαδούλα εύρε τον θάνατον (…) εις το ήμισυ του δρόμου, μεταξύ της θείας και της ανθρωπίνης δικαιοσύνης” χωρίς να την σχολιάζουν.
Τι ακριβώς σημαίνουν αυτά τα λόγια;
Ποια στην περίπτωση αυτή είναι η θεία και ποια η ανθρώπινη δικαιοσύνη και ποια η ενδιάμεση;
Υπάρχει τρίτη, ενδιάμεση βαθμίδα δικαιοσύνης; Ποια ακριβώς;….
Θα νόμιζα πως ένας καλός χριστιανός σαν τον ΑΠ, που είχε δηλώσει πως “ενόσω ζω και αναπνέω και σωφρωνώ, δεν θα παύσω πάντοτε (…) να υμνώ μετά λατρείας τον Χριστόν μου” και πέθανε ψάλλοντας ένα δοξαστικό στον Ύψιστο, θα πίστευε ακλόνητα πως μόνο η Θεία Δικαιοσύνη επικρατεί πάντοτε, παντού, στα πάντα. Είναι δυνατό να υπάρχει για έναν λάτρη του Θεού δικαιοσύνη άλλη από τη θεϊκή;
3. Όπως δεν με πείθουν πολλά διηγήματα – Το Μοιρολόγι της Φώκιας (βλ Π274), Ο πολιτισμός εις το χωρίον, Υπό την βασιλικήν δρυν (μπαρούφα απίστευτη στις μπανάλ υπερβολές της) κ.λπ. – δεν με πείθει καθόλου και η Φόνισσα. Υπάρχουν, όπως σχεδόν σε όλα τα διηγήματα, ωραία αποσπάσματα, με ωραίες σκηνές ή ωραία σχήματα λόγου, έγκυρες ψυχογραφίες, ποιητικές περιγραφές της φύσης, χειμωνιάτικης ή ανοιξιάτικης. Μα υπάρχει και απροσεξία ή ταυτολογία και μακρυγορία, τάση προς συναισθηματισμό (άσχετα με το ότι πολλοί θαυμαστές του αρνούνται να τη δουν) και σύγχυση. Πιθανόν αυτά όλα να οφείλονται στο αλκοόλ στο οποίο είχε εθιστεί (όπως ο συγκάτοικός του καλόγερος Νήφων που πέθανε αλκοολικός).
Ένα καλό παράδειγμα μακρυγορίας ή περιττολογίας είναι η περιγραφή του γιου της Χαδούλας/Φραγκογιαννούς, του Μούρου, να μαχαιρώνει την αδελφή του Αμέρσα (στο 4ο κεφάλαιο), όντας μεθυσμένος μα κι εκ φύσεως οργίλος κι επιθετικός, και να ξεφεύγει από τους δυο ανίκανους χωροφύλακες: τι χρειάζονταν όλες οι λεπτομέρειες – η επίθεσή του στη μητέρα του, η αναρρίχησή του (“ως ο κολυμβητής ο αναδυόμενος εκ του κύματος”), η Αμέρσα να βλέπει από χαραμάδα τους χωροφύλακες και μετά να μαχαιρώνεται από τον αδελφό της, ο οποίος μετά δραπετεύει, κ.λπ. κ.λπ. Ούτε την πλοκή φωτίζουν ούτε τον χαρακτήρα της γριάς Χαδούλας. Το όλο επεισόδιο μπορούσε να εξιστοριστεί σε λίγες παραγράφους.
Παρόμοια πολυλογία παρουσιάζεται και στο κεφάλαιο Θ΄ μετά τον πνιγμό των δυο κοριτσιών όταν μιλά στη μητέρα τους (“κρέμασμα ανάποδα θέλουνε… Ο Θεός μ΄ έστειλε… Από τον Ανάργυρο έρχομαι… Πού ΄ναι ο άνδρας σου; …” κ.λπ.) και με τόνο επίπληξης. Εξίσου εκτενής είναι και η ομιλία στον πατέρα, τον Γιάννη τον Περιβολά (“Να! Καλά που βρέθηκα!… Καλά που βρέθηκε η πόρτα ανοιχτή!… Μπαίνω μέσα…” κ.λπ.).
4. Από το 12ο κεφάλαιο, οπότε φεύγει προς την ύπαιθρο που γνωρίζει καλά, ως τον θάνατό της στο 17ο είναι παρατραβηγμένη η φυγή με τα διάφορα επεισόδια, τα ανεβοκατεβάσματα και τα πήγαιν΄-έλα. Βέβαια η συνάντησή της με τον πάτερ-Ιωάσαφ (στο 15ο) δείχνει πως δεν θέλει να μετανοήσει μα μόνο να γλυτώσει από τους χωροφύλακες. Οι επισκέψεις της στην καλύβα του Λυρίγκου και του Καμπαναχμάκη δείχνουν πως η επιθυμία της να στραγγαλίσει κι άλλα βρέφη θηλυκά είναι ακόμα ισχυρή, κι ας υποφέρει από τύψεις, εφιάλτες κι ενοχές κι ας την κυνηγούν οι χωροφύλακες. Μα κι αυτά όλα μπορούσαν να συντομευθούν.
Συγχρόνως όμως εμφανίζεται ακόμα μια δυσκολία. Είναι μια καταβεβλημένη γριά 60 ετών. Πώς στην ευχή έχει ακόμα τόση απαντοχή, ενέργεια κι ευλυγισία ώστε να αναρριχάται σε απότομες, βραχώδεις πλαγιές και να περνά γκρεμούς, που νεότεροι άντρες, χωροφύλακες ή αγροφύλακες (και γενικά “τακτικοί”) δεν μπορούν;
Εδώ επίσης φανερώνεται ακόμα ένα ελάττωμα. Από το 12ο κεφάλαιο κι έπειτα, η Φραγκογιαννού δείχνει σχεδόν απίστευτη ευστροφία κι ετοιμολογία στο να οργανώνει τις κινήσεις της και να ψεύδεται πειστικότατα. Μα στο κεφάλαιο Ι΄, όπου η μικρή Ξενούλα πέφτει μόνη της και πνίγεται στο πηγάδι, η φόνισσα γιαγιά δεν είχε την ετοιμότητα να φωνάξει έγκαιρα και να καλυφθεί – όπως ο συγγραφέας επισημαίνει αμέσως μετά και το δικαιολογεί, μα όχι πειστικά.
Με την ίδια ετοιμότητα που έδειξε στους βοσκούς στα τελευταία κεφάλαια θα μπορούσε να αποδείξει την αθωότητά της, ούτως ή άλλως. Δεν νομίζω πως οι τοπικές αρχές είχαν πολλά τεκμήρια για να την καταδικάσουν.
Και αυτό το βρίσκω τραβηγμένο.
5. Δεν θα ασχοληθώ με τον χαρακτήρα της Χαδούλας και τα κίνητρά της. Δεν νομίζω πως υπάρχει κάτι που δεν έχει λεχθεί από τους σχολιαστές. Θα έλεγα όμως πως εκατομμύρια γυναίκες σε όλο τον κόσμο και χιλιάδες σίγουρα στην Ελλάδα πέρασαν τις κακουχίες, κάποτε και χειρότερες, της γριάς Φραγκογιαννούς. Μα δεν επιδόθηκαν στη δολοφονία εγγονών τους ή ξένων μικρών κοριτσιών.
Η πραγματική δυσκολία, όμως, είναι η σύγχυση. Όχι της φόνισσας, αλλά του συγγραφέα. Στο 5ο κεφάλαιο, λίγο πριν το στραγγάλισμα της εγγονής της άρχισε “να ψηλώνει ο νους της” και είχε “παραλογίσει επί τέλους”, δηλαδή έχασε τα λογικά της. Στο 7ο όμως, όταν σπρώχνει τα δυο κορίτσια στη στέρνα, το κάνει λογικά και σκόπιμα και μάλιστα εδώ της “έδωκε σημείο ο Άις-Γιάννης” – για να λυτρωθεί η φτωχιά η μητέρα η Περιβολού!!!
Το ένα κίνητρο, η μια ψυχολογική κατάσταση δεν αποκλείει την άλλη βέβαια. Μα μου φαίνεται πως ο ΑΠ μπορούσε να εισάγει οργή ή “βρασμό ψυχής” πιο πειστικά από τον “παραλογισμό”. Από την άλλη, ήδη στο τέλος του 2ου κεφαλαίου έλεγε για τα κοριτσάκια “Να μη σώσουν!… Να μην πάνε παραπάνω!..” Και μια φορά είπε “Τι να σας πω!… Έτσι του ΄ρχεται τ΄ ανθρώπου, την ώρα που γεννιώνται να τα καρυδοπνίγει!…” (Η ιδέα απαντάται και στην αρχή του Ο πολιτισμός εις το χωρίον (1891): “Καλύτερα να μη ΄μβαίνει στον κόσμον άνθρωπος. Ενθυμείτο μετά σπαραγμού την στιγμήν όταν ‘αγγελιάστηκε’ το μικρό κοράσιόν της.”)
6. Η Φόνισσα έχει από την αρχή ως το τέλος μια καταθλιπτική ατμόσφαιρα που αρέσει στην εποχή μας, η οποία ευχαριστιέται με ψυχοπλακώματα και τρόμο και φρίκη, καθώς αυτά τα χαρακτηριστικά θεωρούνται “ρεαλισμός”. Σύντομες περιγραφές της φύσης (κεφ Η΄ ο πετρώδης λόφος, ξωκλήσι Αγ. Αντωνίου, ελαιώνας· κεφ ΙΒ΄ “η εξοχή ευωδίαζε…” κ.λπ.) προσφέρουν ανακουφιστικά διαλείμματα, μα τόσο η πνιγηρή ατμόσφαιρα όσο και η εσωτερική πίεση της φόνισσας φέρνουν κατάθλιψη σκοτεινή σαν να μην υπάρχει ελευθερία, φως, ευτυχία και σύνδεση με κάτι λεπτότερο, ανώτερο.
Να μια κοινότατη, μα ρηχή, κρίση από τον Τάκη Θεοδωρόπουλο (Καθημερινή 12/2/25): “Ο σταθμάρχης που γύρισε λάθος τα κλειδιά και έβαλε τους δύο συρμούς στην ίδια γραμμή [στο ατύχημα στα Τέμπη] δεν είναι τραγικό πρόσωπο σαν τη Φραγκογιαννού του Παπαδιαμάντη, που τέλειωσε τη ζωή της ανάμεσα στην ανθρώπινη και στη θεία δικαιοσύνη.”
Μα αν όντως πρόκειται για μια τραγική φιγούρα, για μια τραγική μοίρα (που δεν είναι), δεν νιώθω ούτε έλεος ούτε φόβο και την κάθαρσή τους (για να θυμηθούμε την αριστοτελική τραγωδία) ούτε πολλή συμπάθεια προς τη φόνισσα. Είναι ένας απεχθέστατος, εγκληματικός χαρακτήρας που ακόμα και στις τελευταίες στιγμές, ενώ δεν υπάρχει πλέον καμιά αχτίδα σωτηρίας, νομίζει πως θα έχει όχι πνευματική λύτρωση μα υλική ασφάλεια από τις διωκτικές Αρχές, αν όχι “σανίδα σωτηρίας”, στο ερημητήριο του Άι-Σώστη.
