1. Όπως ανέφερα σε προηγούμενα, πολλοί επισημαίνουν το γεγονός πως η γλώσσα γραφής του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη είναι «ιδιότυπη». Εγώ τη λέω ιδιωτική – ιδιόρρυθμη, ιδιότροπη.
Δεν είναι μόνο η παράλληλη χρήση της καθαρεύουσας (για αφήγηση) και της δημοτικής (για συνομιλίες). Χρησιμοποιεί και τη Σκιαθίτικη διάλεκτο και τη Ρουμελιώτικη και Αρβανίτικους ιδιωματισμούς. Οπότε δίχως λεξικά ή εκδόσεις των κειμένων με ορθές, επεξηγηματικές σημειώσεις, αυτά δεν γίνονται πλήρως κατανοητά. Το αν αξίζουν ή όχι να γίνουν κατανοητά είναι άλλο θέμα.
Όπως σημείωσα στο πρώτο άρθρο Π274. Αλ. Παπαδιαμάντης (1), η πρώτη πρόταση στο διήγημα Το μοιρολόγι της φώκιας είναι δαιδαλώδης και χρήζει δεύτερης ανάγνωσης. Σχεδόν σε όλα τα κείμενα βρίσκονται τέτοιες προτάσεις. Π.χ. στο χριστουγεννιάτικο Στο Χριστό στο Κάστρο (σσ 131-132 Χριστουγεννιάτικα Διηγήματα, Εστία) υπάρχουν δυο απανωτές που περιγράφουν το συγύρισμα του ναού στο Κάστρο που καλύπτουν μια σελίδα ολόκληρη.
2. Άλλο στοιχείο του ύφους του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη είναι η παράθεση δυο (κάποτε τριών) λέξεων, ονομάτων, ρημάτων, επιθέτων κλπ., με όμοια ή ίδια σημασία.
Στο Παιδική Πασχαλιά (σ38 Πασχαλινά Διηγήματα, Εστία) διαβάζουμε «η θάλασσα φλοισβίζουσα και μορμυρούσα…» με τις δυο μετοχές.
Στο Η Βλαχοπούλα (σ79, στην ίδια έκδοση) – κάποιος απάντησε «δι’ αοριστιών και δι’ αναβολών».
Στην επόμενη σελίδα 81 κάποιος λέει «μετά βίας και ορμής».
Στο Η Τελευταία βαπτιστική (σ13) «εγνώσθη και απεδείχθη ότι είχε καλό χέρι» και (σ14) κάποια «περιθάλπει και αρδεύει» τα άνθη της.
Στη σ. 105 (Λαμπριάτικός Ψάλτης) έχουμε «δια κυλιμίων και χραμίων».
Κλπ. κλπ….
Στα Χριστουγεννιάτικα Διηγήματα στη σελίδα 37 (Η Σταχομαζώχτρα) βρίσκουμε όψη «ρικνή και ερρυτιδωμένη» (=με ρυτίδες).
Στη σελίδα 72 βρίσκουμε τον αόριστο δυο ρημάτων «ανθίστατο και ήσπαιρεν (αντιστεκόταν με τινάγματα)».
Στη σελίδα 183 (Ο Χαραμάδας) βρίσκουμε «τα χειμαδιά των ποιμένων και βοσκών».
Στη σελ. 196 (Το κρυφό μανδράκι (= μάντρα για το άραγμα και τη φύλαξη βάρκας) έχουμε βάρκα «καλαφατισμένην και πισσωμένην».
Αυτή η διατύπωση επαναλαμβάνεται στη σελίδα 198.
Είναι μια μανιέρα που δεν συνεισφέρει κάτι ουσιαστικό στη διήγηση.
3. Παρότι ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης πετυχαίνει με κάποια συνέπεια να διατηρεί την καθαρεύουσα στη διήγησή του και τη δημοτική στις συνομιλίες και στις σκέψεις των διάφορων χαρακτήρων του, σε ορισμένες περιπτώσεις βλέπουμε να έχουν εισχωρήσει στοιχεία της μιας γλώσσας στην άλλη – συνηθέστερα δημοτικά στοιχεία στην καθαρεύουσα.
Στο ίδιο τελευταίο διήγημα στην ίδια σελίδα 196 βρίσκουμε στον γιαλό να έχουν «καταβή τα [δημοτικά] χιόνια» και στους δρόμους να «είχε σωρευθεί [η] χιόνα (= το χιόνι)». Αλλά λίγο πιο κάτω στην ίδια παράγραφο, τα παιδιά πετούν «βόλους χιόνος [ἡ χιών]». Παρακάτω (σ 201) ένας γαιοκτήμονας «εξάνοιγε (αντί το εξ-ήνοιγε της καθαρεύουσας) ενώ πιο κάτω έχει εξ-ήγαγε – πολύ σωστά.
Στη σελίδα 98 βρίσκουμε το ρήμα στον παρατατικό περι-ε-φρόνει με την αύξηση μετά την πρόθεση μα παρακάτω επερι-ποιείτο με την αύξηση πριν την πρόθεση. Στη σελ.169 η αύξηση πάλι είναι πριν την πρόθεση ε-περι-διάβασεν. Μα στην σελ.179 βρίσκουμε περι-ε-βόμβουν. Στη σελ.176 έχουμε «Αύτη, δια να ξέρη καλά»μα και «χωρίς να το ηξεύρη»!!!
Στα Πασχαλινά Διηγήματα έχουμε όμοια κατάσταση. Στο ίδιο διήγημα, Η Βλαχοπούλα (σ76) βρίσκουμε αυτός θα υπανδρευθεί αλλά στη σελ78 να την πανδρέψουνε και στη σ79 «να νυμφευθώσι». Και σε αυτά τα 16 διηγήματα προσπαθεί ο ΑΠ να τηρήσει τους τύπους της καθαρεύουσας στη διήγηση (και της δημοτικής στη συν-ομιλία) μα υπάρχουν διαφοροποιήσεις στα ρήματα. Στις σσ82-85 συναντάμε – ε-προ-γευμάτισαν, ε-φιλο-ξενείτο, εξ-η-πλώθη, ευ-ωδίαζεν, εκυμάτιζον, φορούσε, επ-ε-προσ-θείτο, εν-έ-πηξε, εν-ε-φανίσθη, αν-ε-κραξε. Στη σ156 – παρ-ε-τηρείτο, επ-έ-στρεφαν, συν-ήντων, ε-παρα-ξενεύοντο. Στη σ164 συν-αν-ε-στρέφετο, ε-προ-πορεύθη. Στη σ183 μεταχειρίσθη. Στη σ186 γυναικες ή-κουον και ε-συμ-πέραναν. Στη σ13 έχουμε σαράντα γυναικών αλλά και τεσσαρακοντάδα.
Μερικοί τίτλοι είναι στην καθαρεύουσα – Η νοσταλγός, Ο πολιτισμός εις το χωρίον, Υπό την βασιλική Δρυν. Άλλοι στη δημοτική – Πάσχα ρωμέικο, Τ’ αερικό στο δένδρο, Στο Χριστό στο Κάστρο κλπ.
Χρειάζεται, βέβαια πιο ενδελεχής μελέτη των ιδιομορφιών που εμφανίζονται σε όλα τα έργα του Παπαδιαμάντη. Αλλά τα λίγα στοιχεία που παρέθεσα δείχνουν απροσεξία, αστάθεια ή σύγχυση.
Είδαμε την ίδια ή παρόμοια κατάσταση και σε προηγούμενο άρθρο με απροσεξία και περιττολογία στα διάφορα συγκεχυμένα σχήματα λόγου – και κυρίως στις παρομοιώσεις.
