Α) Αρχές και ορισμοί
1. Εμπόριο είναι η ανταλλαγή αγαθών και υπηρεσιών κυρίως λόγω εξειδίκευσης και καταμερισμού της εργασίας.
2. Η ανταλλαγή αγαθών και υπηρεσιών μεταξύ ατόμων κι εταιριών είναι φυσικότατη.
(Κάθε ανταλλαγή συνεπάγεται 4 αξίες: δύο σε κάθε μέρος της ανταλλαγής βασιζόμενες στις επιθυμίες των συναλλασσόμενων που είναι αντιστρόφως ανάλογες. Στον νου της κάθε μιας πλευράς από τις δύο που συναλλάσσονται υπάρχουν δύο αξίες – μια για αυτό που δίνει και μια για εκείνο που θέλει να αποκτήσει. Πάντα βέβαια υπάρχει ένα κατώτατο όριο για αυτό που δίνουμε κι ένα ανώτατο όριο για αυτό που θέλουμε και δεν υπερβαίνουμε αυτά τα όρια. Η ανταλλαγή ολοκληρώνεται όταν η ανώτερη αξία για εκείνο που η μια πλευρά θέλει είναι ψηλότερη από το κατώτερο όριο της πλευράς που το δίνει – και όταν η κατώτερη αξία για αυτό που η μια πλευρά δίνει είναι χαμηλότερη από το ανώτερο όριο της πλευράς που το θέλει).
3. Έθνη ή Κράτη δεν εμπορεύονται, μόνο άτομα κι εταιρίες.
4. “Ελεύθερο εμπόριο” συνήθως αναφέρεται στο διεθνές εμπόριο, δηλαδή ανταλλαγές μεταξύ εμπόρων διαφορετικών εθνών, όπου δεν υπάρχουν περιορισμοί ποσοτήτων ή επιβολή δασμών.
5. Δασμοί ή τέλη είναι φόροι σε εισαγωγές που ανεβάζουν τις τιμές των εμπορευμάτων, έτσι που αυτά να είναι λιγότερο προσιτά, ή τα (αντίστοιχα) εγχώρια να είναι φθηνότερα.
6. Δασμοί λοιπόν περιορίζουν το ελεύθερο εμπόριο προστατεύοντας την εγχώρια παραγωγή και προμηθεύοντας κάποιο εισόδημα για το κράτος.
7. Υπάρχουν ισχυρά επιχειρήματα και για το ελεύθερο εμπόριο και για τον προστατευτισμό.
Ο Adam Smith έγραψε (Πλούτος των Εθνών, 1,2): “Είναι αξίωμα κάθε συνετού οικογενειάρχη να μην προσπαθεί ποτέ να κατασκευάσει μόνος του κάτι που θα του κοστίσει πιο πολύ παρά αν το αγοράσει. Ό,τι είναι συνετό για μια οικογένεια δεν μπορεί να είναι αφροσύνη για ένα μεγάλο βασίλειο [=χώρα]. Αν μια ξένη χώρα μπορεί να μας προμηθεύσει ένα εμπόρευμα φθηνότερα από όσο εμείς μπορούμε να το κατασκευάσουμε, καλύτερα να το αγοράσουμε από εκεί πληρώνοντας με την πώληση κάποιου προϊόντος της δικής μας παραγωγής που μας δίνει ένα πλεονέκτημα.”
Β) Επιχειρήματα υπέρ του ελεύθερου εμπορίου
1. Το ελεύθερο εμπόριο ευνοεί όλες τις πλευρές που μετέχουν. Οι ανταλλαγές ολοκληρώνονται μόνο όταν κάθε πλευρά νιώθει ικανοποιημένη πως κερδίζει (βλ. Α, 2).
2. Διασφαλίζει την πιο αποτελεσματική χρήση πόρων σε εθνικό και σε παγκόσμιο επίπεδο καθώς επιτυγχάνει το μέγιστο όφελος από τον διεθνή καταμερισμό της εργασίας και την εξειδίκευση (ουίσκι στη Σκωτία, μέλι στην Ελλάδα, μπανάνες στην Λατινική Αμερική, εργαλεία στην Βρετανία ή Γερμανία, μόδα στην Ιταλία κλπ).
3. Ενθαρρύνει την παραγωγή στις πιο κατάλληλες τοποθεσίες (όπως πιο πάνω στο 2).
4. Όσο λιγότερα εμπόδια, τόσο πιο πολύ εμπόριο και τόσο μεγαλύτερη η παραγωγή παντού, για να ανταποκρίνεται στη ζήτηση. Mε αυτή την ανάπτυξη της παραγωγής επέρχεται βελτίωση του βιοτικού επιπέδου.
5. Σίγουρα τείνει να βελτιώνει τις διεθνείς σχέσεις. O R. Cobden, υπέρμαχος του ελεύθερου εμπορίου στα μέσα του 19ου αιώνα στη Βρετανία, είπε: “Διαβλέπω πως η αρχή του ελεύθερου εμπορίου θα λειτουργεί στον ηθικό κόσμο όπως ο νόμος της βαρύτητας στο σύμπαν: θα φέρνει τους ανθρώπους πιο κοντά σπρώχνοντας μακριά τους φυλετικούς ανταγωνισμούς και διαφορές γλώσσας και θρησκείας και θα τους ενώνει με δεσμά παντοτινής ειρήνης”.
Γ) Επιχειρήματα υπέρ του προστατευτισμού
1. Ο προστατευτισμός μπορεί να προσφέρει αποτελεσματική άμυνα ενάντια στην αθέμιτη επίδραση ξένου φθηνού εργατικού δυναμικού πάνω στην εγχώρια αγορά εργασίας και βιομηχανία. Οι δασμοί εμποδίζουν την είσοδο φθηνών προϊόντων (από φθηνή ξένη εργασία) που αλλιώτικα θα υπονόμευαν την πώληση εγχώριων προϊόντων και συνεπώς θα μείωναν την εγχώρια παραγωγή, τις θέσεις εργασίας και τις απολαβές. Διότι νέες παραγωγικές μονάδες ή αδύναμες παλαιότερες ίσως να μην μπορούσαν να ανταγωνιστούν προϊόντα επιδοτούμενης ξένης παραγωγής.
2. Ο προστατευτισμός βοηθάει στη διατήρηση του εμπορικού ισοζυγίου σε ευνοϊκό επίπεδο.
3. Βοηθάει επίσης στη διατήρηση της εθνικής ασφάλειας καθώς υποστηρίζονται ορισμένες εγχώριες βιομηχανίες απαραίτητες για την άμυνα και αυτάρκεια της χώρας.
4. Οι δασμοί παρέχουν έσοδα στο κράτος – ενώ συγχρόνως προστατεύουν την εγχώρια παραγωγή.
5. Σε μερικές μορφές του ο προστατευτισμός χρησιμοποιείται ως μοχλός πίεσης σε ξένες χώρες. Οι δασμοί μπορούν να χρησιμεύσουν ως διαπραγματευτικό όπλο σε διαπραγματεύσεις με ξένες χώρες. Ο αποκλεισμός embargo για πολιτικούς ή ιδεολογικούς (ή και οικονομικούς) λόγους ασκούν πίεση στην τιμωρούμενη χώρα.
Δ) Συμπεράσματα
Η συζήτηση με επιχειρήματα και από τις δύο πλευρές συνεχίζεται ανάμεσα σε οικονομολόγους και ανάμεσα σε πολιτικούς.
Το εμπόριο είναι μια εκλεπτυσμένη μορφή ανταλλαγής σε μικρή ή μεγάλη κλίμακα με εγχώρια ή και ξένα προϊόντα, όπου το χρήμα λειτουργεί ως μέσο. Είναι ένα φυσικό φαινόμενο που εγείρεται αναπόφευκτα από την εξειδίκευση των ανθρώπων καθώς αναπτύσσουν τις ικανότητες και τα ταλέντα τους.
Μετά τον 2ο παγκόσμιο πόλεμο (1939-45) η συμφωνία του Bretton Woods εξασφάλισε μεταξύ των συμμετεχόντων κρατών το ελεύθερο εμπόριο. Αργότερα 1/1/95 ιδρύθηκε ο ΠΟΕ (Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου: World Trade Organisation) με 148 κράτη-μέλη. Υπάρχουν 30 χώρες που θέλουν να γίνουν μέλη. Ο ΠΟΕ έχει ανεξάρτητο καταστατικό με αρκετές εξουσίες και μπορεί να επιβάλει πρόστιμα και άλλες κυρώσεις σε κράτη που παραβιάζουν τους κανόνες και τις συμφωνίες.
Αλλά σε ορισμένες περιπτώσεις η επέμβασή του λειτούργησε καταστροφικά. Στη Νότια Αφρική η κρατικοποιημένη ΔΕΗ επιδοτήθηκε για να προμηθεύσει φθηνό ηλεκτρισμό σε εκατοντάδες χιλιάδες νοικοκυριά που δεν είχαν ρεύμα. Αλλοδαπές εταιρίες ηλεκτρισμού δεν μπορούσαν φυσικά να ανταγωνιστούν. Ο ΠΟΕ δήλωσε πως η χώρα δεν θα μπορούσε να γίνει μέλος του αν δεν σταματούσε τις επιδοτήσεις. Η κυβέρνηση, που είχε εκλεγεί για τέτοιες μεταρρυθμίσεις προς όφελος των φτωχών στρωμάτων, αναγκάστηκε να καταργήσει τις επιδοτήσεις. Ως συνέπεια οι αλλοδαπές εταιρίες αλλά και η εγχώρια ΔΕΗ προμήθευαν ρεύμα πολύ ακριβότερα έτσι που τα φτωχά νοικοκυριά να μην μπορούν να πληρώσουν και να μείνουν δίχως ηλεκτροδότηση.
Παρομοίως η Γκάνα υποχρεώθηκε να πάψει την επιδότηση στο εγχώριο σύστημα υδροδότησης για να μπορούν ξένες εταιρίες να ανταγωνιστούν. Η τιμή του νερού αυξήθηκε και χιλιάδες φτωχά νοικοκυριά που αδυνατούσαν να πληρώσουν την αυξημένη τιμή έχασαν την παροχή νερού. Ως συνέπεια έπαιρναν νερό από ακάθαρτα ποτάμια και στάσιμα νερά μικρών λιμνών με επακόλουθο το σοβαρό ξέσπασμα χολέρας.
Το ελεύθερο εμπόριο αναμφίβολα είναι καλό για όλους, αλλά υπάρχουν περιπτώσεις όπου προστατευτισμός ή επιδότηση πρέπει να ισχύσει για όφελος των στερημένων στρωμάτων.
Δυστυχώς ο ΠΟΕ, το ΔΝΤ και η Παγκόσμια Τράπεζα έχουν ξεχάσει πως ιδρύθηκαν για να βοηθούν κράτη που έχουν ανάγκη. Τώρα πια τα κυβερνούν τα συμφέροντα των ισχυρών κρατών (ΗΠΑ, Βρετανία κλπ) στα οποία μεγάλες χρηματοπιστωτικές εταιρίες και πολυεθνικές και μονοπωλιακές επιχειρήσεις ασκούν τεράστια πολιτική δύναμη. Αυτές έχουν μόνο κίνητρό τους την απληστία για αυξανόμενο κέρδος και δεν ενδιαφέρονται, όπως θα έπρεπε, για την τύχη των φτωχών.
Ο πραγματικός φιλελευθερισμός θέλει ελεύθερο εμπόριο από ελεύθερους πολίτες με ελεύθερη πρόσβαση στη γη και με τράπεζες να λειτουργούν ορθά ως πιστωτικά και όχι ως τοκογλυφικά ιδρύματα και με το χρηματιστήριο να στηρίζει τις παραγωγικές μονάδες προσελκύοντας νέους μετόχους και νέα χρηματικά κεφάλαια και όχι να επιτρέπει τζόγο και απάτη.
Πολλά κακώς κείμενα διορθώνονται με νομοθεσία. Αλλά οι νόμοι παρακάμπτονται από την ανεντιμότητα. Χρειάζεται ειδική παιδεία που εμφυσά σταθερές αρχές ηθικής που δεν λυγίζουν και δεν παρακάμπτονται. Γι αυτό οι πολιτικοί αποφεύγουν το θέμα φωνασκώντας και τυρβάζοντας περί πολλών άλλων.
