(Α) Στα Σανσκριτικά, στην ινδική μελέτη της Λογικής, ο συλλογισμός είναι nyāya (= σύστημα, μέθοδος, διαδικασία που οδηγεί πίσω στην πρωταρχή). Στα Ελληνικά είναι η λογική/νοητική διαδικασία/σκέψη που οδηγεί σε ένα συμπέρασμα από μία ή περισσότερες προτάσεις.
Κάνουμε πολλούς κρυμμένους ή καταπιεσμένους συλλογισμούς καθημερινά χωρίς να το συνειδητοποιούμε. Π.χ. ο λύκος δεν είναι πτηνό.
Το πτηνό είναι αυτοκινούμενος οργανισμός που πετάει.
Ο λύκος είναι αυτοκινούμενος οργανισμός μα δεν πετάει.
Άρα, ο λύκος δεν είναι πτηνό.
Θα ήταν παραλογισμός να αγνοήσουμε την δεύτερη πρόταση όπου ο λύκος “δεν πετάει” και να πούμε – “άρα δεν είναι πτηνό;”
Οι συζητήσεις ακόμα και σε λόγιες δημοσιεύσεις, όχι μόνο στα καφενεία, στα τηλεπαράθυρα και στο κοινοβούλιο, βρίθουν με τέτοιους παραλογισμούς: λύκοι πετούν και ψάρια ζουν πάνω σε δέντρα!
Υπάρχουν πολλά είδη συλλογισμών. Το παράδειγμά μας στηρίζεται στην αρχή της ταυτότητας. Το Α (ο λύκος) είναι ή δεν είναι Β (πτηνό) εκτός αν το Β=Α, όπου στην περίπτωση μας το Β=Γ (πετάει) όχι Α.
Ας πάρουμε ακόμα ένα παράδειγμα:
Υπάρχει καπνός στο βουνό.
Όπου υπάρχει καπνός, υπάρχει φωτιά.
Άρα, στο βουνό υπάρχει φωτιά.
(Β) Στην ινδική λογική, ο συλλογισμός διατυπώνεται με περισσότερες προτάσεις δίνοντας κι ένα παράλληλο παράδειγμα.
Υπάρχει φωτιά στο βουνό (πρόταση). Διότι υπάρχει (πολύς) καπνός εκεί. (Αιτία ή λόγος)
Όπου υπάρχει καπνός υπάρχει και φωτιά, όπως στο τζάκι. (Παράδειγμα)
Στο βουνό υπάρχει φωτιά. (Εφαρμογή)
Άρα στο βουνό υπάρχει φωτιά (στο δάσος). (Συμπέρασμα.)
Εδώ η προκείμενη λέγεται pūrva-pakṣa “πρώτο βήμα στον συλλογισμό” ή “το προκείμενο που εμφανίζεται προς διαλεύκανση”.
Η μεσαία πρόταση με το παράδειγμα λέγεται upādhi (“αυτό που αναπληρώνει ή αντικαθιστά”). Εδώ το παράδειγμα του τζακιού αναπληρώνει το βουνό.
Αυτή η προσθήκη είναι πολύ χρήσιμη εκεί ιδίως όπου μπορεί να υπάρχει σύγχυση, περιπλοκή ή αμφισβήτηση.
Μα upādhi έχει και σημασία ως όρος στη μεταφυσική. Όλα τα στοιχεία, όλες οι καταστάσεις, διαθέσεις κλπ., που υπερεπιβάλλονται στον Εαυτό, ονομάζονται upādhi στο σύστημα vedānta “μονισμός”.
Για να φτάσει ένα πρόσωπο στον αληθινό Εαυτό του πρέπει να αποδιώξει, ή σαν τον Πιρ Γκυντ με το κρεμμύδι να ξεφλουδίσει, τις προσθήκες στο Εγώ είμαι – όπως το σώμα και οι καταστάσεις του (άρρωστος ή υγιής), τον νου και τις σκέψεις και διαθέσεις του (έξυπνος, χαρούμενος) και ό,τι άλλο παρατηρεί. Ό,τι παρατηρεί δεν είναι ο Εαυτός διότι ο Εαυτός είναι ο έσχατος θεατής.
