1. Η λέξη πολιτισμός πρωτοχρησιμοποιήθηκε από τον Αδ. Κοραή στις αρχές του 19ου αιώνα. Σήμερα σημαίνει πολλά και διαφορετικά πράγματα και συχνά ταυτίζεται ή συγχέεται με τις ιδέες “κουλτούρα” ή “πνευματική καλλιέργεια/παιδεία”. Κάτι παρόμοιο συμβαίνει και στην Αγγλική με τους όρους civilisation και culture.
Γενικά όμως, επειδή civilisation χρησιμοποιείται ως ευρύτερη, λεπτότερη και ανώτερη έννοια, έτσι και εγώ χρησιμοποιώ τον όρο “πολιτισμός” με ευρύτερη και ανώτερη έννοια από τους όρους “κουλτούρα/καλλιέργεια/παιδεία”.
Σήμερα, αρχαιολόγοι, ανθρωπολόγοι κι εθνολόγοι δίνουν στον όρο πολιτισμός μια εξωτερική, υλική έννοια ως το σύνολο της συμπεριφοράς σε μια κοινωνία (πόλις) με νόμους, θρησκεία, τέχνες, ήθη κι έθιμα. Κι επειδή έχουμε σήμερα στη Δύση μια επιβλητική, ανεπτυγμένη τεχνολογία και χιλιάδες τόμους πληροφοριών, λέμε πως έχουμε ανώτερο πολιτισμό από τους υπανάπτυκτους ή άγριους λαούς που συνάντησαν οι Ευρωπαίοι στις εξερευνήσεις τους στον 19ο αιώνα.
Ο Ε. Β. Tylor, Βρετανός ιδρυτής της “εξελικτικής ανθρωπολογίας” (έδρα στην Οξφόρδη) έγραψε: ” ‘Η Ιστορία, καθώς εκτείνεται πίσω, δείχνει πως οι καλές τέχνες, επιστήμες και πολιτικές φόρμες άρχισαν με ακατέργαστες [κατώτερες] μορφές κι έγιναν σε διαδοχικές περιόδους πιο ευφυείς, πιο συστηματικές και πιο οργανωμένες, για να υλοποιήσουν τον σκοπό τους”. (Anthropology 1881, σ 15).
Εδώ βλέπουμε την κυρίαρχη γνώμη της εποχής, ότι όλα (τέχνες κλπ.) ξεκίνησαν από ακατέργαστες (rude) μορφές σε πρωτόγονους λαούς για να εξελιχθούν σε ανώτερες με τους αυτάρεσκους παντογνώστες Ευρωπαίους.
2. Στην Πολιτεία του ο Πλάτων σκιτσάρει την πρώτη του ιδανική κοινότητα (310 C) με απλή αγροτοκτηνοτροφία, απαραίτητες τέχνες και βασικό εμπόριο, όπου όλοι οι άνθρωποι τρώνε κριθαρόψωμο και βολβούς, πίνουν κρασί με μέτρο και για ψυχαγωγία ψέλνουν ύμνους στους θεούς.
Όμοια είναι σε γενικές γραμμές και η αρχική κοινωνία στους Βεδικούς Ύμνους (4η χιλιετία ΠΚΧ) στην Αρχαία Ινδία.
Μετά, ο Yoshinory Yasuda, Ιάπωνας αρχαιολόγος- εθνολόγος γράφοντας για τους Jōmon στην Ιαπωνία της 11ης χιλιετίας ΠΚΧ ορίζει τον πολιτισμό ως “σεβασμός και συνύπαρξη με τη Φύση… ορθή σχέση ανθρώπων με τα χαρακτηριστικά της περιοχής” (R. Rudgley, Civilisations of the Stone Age, 1998).
Ο δε A. West γράφοντας για την Αρχαία Αίγυπτο λέει: “Στον πολιτισμό οι άνθρωποι καταπιάνονται με… την εσωτερική ζωή… για να ελέγξουν την απληστία, τη φιλοδοξία, τον φθόνο” (σ 6, Serpent in the Sky, 1993).
Αυτές οι διατυπώσεις προέρχονται από ιδέες που ανήκουν στον Εσώτερο κύκλο της Ανθρωπότητας. Μια άλλη μάλιστα λέει πως ο άξονας του πολιτισμού είναι η Δικαιοσύνη, στην έννοια ότι “τὸ προσῆκον ἑκάστῳ ἀποδιδόναι” (Πολιτεία 331C) – να δίνουμε στον καθένα (και σε καθετί) αυτό που αρμόζει!
Τέτοιες ιδέες δεν έγιναν ποτέ αποδεκτές στις μεγάλες μάζες και στους γραμματισμένους διαμορφωτές των κοινωνικών τάσεων (= σύγχρονους πανεπιστημιακούς, εκκλησιαστικούς, δημοσιογράφους και φυσικά, πολιτικάντηδες).
3. Συμβαίνει συχνά ένα λάθος να διορθωθεί, μια διαδικασία να βελτιωθεί, μια μορφή να καλυτερέψει, όλα τυχαία όπως φαίνεται. Στην πραγματικότητα, όμως, κάθε βελτίωση οφείλεται στην είσοδο νοημοσύνης ή νέας ανώτερης γνώσης. Το σύγχρονο αεροπλανοφόρο δεν εξελίχθηκε αυτόματα, από μόνο του, από κάποια πανάρχαια, ακατέργαστη ψαρόβαρκα. Η ανθρώπινη νοημοσύνη δημιούργησε διαδοχικές μορφές βάρκας, καϊκιού, ιστιοφόρου, ατμόπλοιου και σιδεροπελέκητου λεβιάθαν.
Το ίδιο ισχύει για κοινωνίες, φυλές, λαούς. Η ανθρώπινη νοημοσύνη φτιάχνει και αλλάζει δομές και συμπεριφορές μέσω νόμων κι εθίμων.
Υπάρχουν περίοδοι πολιτισμού και περίοδοι βαρβαρότητας. Μια κοινωνία οργανώνεται και αναπτύσσεται πολιτισμικά και φθάνει στο απόγειο πολιτισμού με αξιοζήλευτη νομοθεσία, νέα τεχνολογία και μεγάλα έργα στην ποίηση, ζωγραφική κλπ. Μετά ξεχνά τις αρχές του πολιτισμού (δικαιοσύνη, εντιμότητα, σεβασμός), αφήνεται στην απληστία, ζήλεια, υπεροψία, φιλοδοξία και παρόμοια και βαθμιαία βυθίζεται σε έντονη βαρβαρότητα.
Βέβαια, μπορεί ένας πολιτισμός να καταρρέει, να χάνεται σε μια ήπειρο ή χώρα, αλλά να ευδοκιμεί σε άλλη ήπειρο ή χώρα.
Ποτέ δε χάνεται ολότελα η γνώση που δημιούργησε κάποιον πολιτισμό και όσα κερδήθηκαν με την εδραίωσή του.
4. Όπως σωστά μπορεί να μαντέψει κάποιος, η γνώση κι ενέργεια που απαιτείται για την ανάπτυξη του πολιτισμού κρατείται στον Εσώτερο κύκλο και παρέχεται από εκείνον. Ο Εσώτερος κύκλος δεν βρίσκεται σε κάποια συγκεκριμένη τοποθεσία, όπως η μυθική Σάνγκρι-λα ή κάποιο νησί. Οι τρεις κύκλοι (εξωτερικός, μέσος κι εσώτερος) είναι μάλλον επίπεδα οντότητας και νοημοσύνης και όχι καθορισμένα μέρη.
Οπωσδήποτε υπήρξαν συγκεκριμένα κέντρα σε ναούς και μοναστήρια (ή το αντίστοιχό τους σε άλλες κοινωνίες), σε φιλοσοφικές σχολές και σε αυλές βασιλέων ή μεγάλων αρχόντων. Και από τέτοια κέντρα ορισμένοι άνθρωποι πήγαιναν κι εκπολίτιζαν άγριες βάρβαρες φυλές, δίνοντάς τους νόμους, γλώσσα και γραφή αν χρειάζονταν, επιστήμες και τέχνες. Κάποτε ίσως και να χρησιμοποιούσαν αυστηρά και βίαια μέσα.
Αλλά μαζί με την τάση του πολιτισμού αναπτύσσονταν, όπως βλέπουμε σε όλες τις γνωστές ιστορικές περιπτώσεις (Μεσοποταμία, Αίγυπτος, Αθήνα, Ρώμη κλπ.) και η τάση βαρβαρότητας.
Ο πολιτισμός εκφράζεται σε ανάπτυξη πνευματικών δραστηριοτήτων, φιλοσοφία, θρησκεία, επιστήμες, πνευματική έρευνα, καλές τέχνες, επίσης σε ώρες σχόλης, ελευθερία κίνησης και ασφάλεια, ώστε όποιοι θέλουν και μπορούν να επιδίδονται ανενόχλητα σε πνευματικές επιδιώξεις αυτοκαλλιέργειας.
Η βαρβαρότητα εμπεριέχει τις ορμές για ελευθεριότητα και αρπακτικότητα, προσωπική απόλαυση και ικανοποίηση σε βάρος άλλων, βία και καταστροφή.
Αληθινός και πλήρης πολιτισμός υπάρχει μόνο στον Εσώτερο κύκλο της κατανόησης.
Θα επανέλθω.
