Π192: Προσέγγιση στη Λογοτεχνία (3)

1. Στα τέλη Μαρτίου 2019 διάβασα στο ΒΗΜΑ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ ένα άρθρο του συγγραφέα Αλέξη Σταμάτη με τον μεταμοντέρνο τίτλο “Η στιγμιαία μεταφυσική και το παλίμψηστο”. Σε αυτό ο Α. Σταμάτης γράφει διάφορα περί ποίησης και πεζού μυθιστορήματος.

Ούτε τον τίτλο καταλαβαίνω ούτε τη σχέση του με το κείμενο.

Για το μυθιστόρημα, που είναι μεν δεύτερο θέμα μετά την ποίηση μα συντομότερο και ευκολότερο, γράφει πως εκεί “έχουμε να κάνουμε με μια διαρκή εκγύμναση του πνεύματος… Το θέμα που απασχολεί την πράξη της μυθιστορηματικής γραφής είναι η προφορικότητα του κειμένου… Στο μυθιστόρημα υπάρχει εντός μια ιστορία που πρέπει να ειπωθεί… Για να το εκφράσουμε παραστατικότερα, τα κείμενα κατά βάθος είναι παλίμψηστα”. Το παλίμψηστο είναι παλιά περγαμηνή ή δέρμα πάνω στο οποίο ένα παλαιό κείμενο σβηνόταν και γραφόταν νέο (” πάλιν ψαύω =ξύνω, σβήνω”).

2. Αυτά είναι αρλούμπες, έστω κι αν ο συγγραφέας είναι “καταξιωμένος”, όπως λένε με μπόλικα μυθιστορήματα, θεατρικά, ποιήματα και κριτικά δοκίμια – και φυσικά συνεντεύξεις αυτοβιογραφικές. Πιθανόν να εννοεί πως το κείμενο γράφεται μα πολλά σβήνονται συχνά και ξαναγράφονται. Μόνο που στο παλίμψηστο το νέο κείμενο δεν είχε σχέση με το σβησμένο.

Διάβασα πριν μερικά χρόνια το “Μπαρ Φλωμπέρ” (2012) του Α. Σταμάτη, αποφάσισα πως δεν έγραφε καλή πρόζα, δεν είχε καλή σχέση με τη ζωή και ελάχιστη με την καλή λογοτεχνία κι έτσι δεν ασχολήθηκα άλλο.

Πρόσφατα, εντελώς κατά τύχη διάβασα δυο άλλα κριτικά κείμενά του. “Το συμπαντικό μέσα κι έξω μας” Νέες Εποχές 10/2/2019, όπου προωθεί την αγάπη ως λύση στις προβληματικές σχέσεις μας και μάλιστα παραθέτει τον Φρόιντ (“Ή θα αγαπάτε ή θα φθαρείτε”) αγνοώντας τόσους άλλους πολύ πριν τον γεμάτο ψευδαπάτες ψυχαναλυτή, μα δεν λέει πώς ακριβώς εμπεδώνουμε την αγάπη ώστε να μη φεύγει!

Επίσης το “Η λέξη είναι σαν γάντι”, Ζωή και Τέχνες (Τα Νέα) 15/9/2016 όπου ο Α. Σταμάτης κάνει μια παρουσίαση του “Αρετή της Συγγνώμης” του Peter Brook (μτφ Μ. Χατζηεμμανουήλ, Σοκόλη 2016), που περιέχει πολλές παρατηρήσεις για τον Σαιξπήρο, μα και για τη λειτουργία του θεάτρου και της τέχνης ιδίως στην εποχή μας.

3. Ο Πίτερ Μπρουκ ήταν ένας αξιόλογος σκηνοθέτης θεάτρου και κινηματογράφου. Μα ο Α. Σταμάτης δεν γνωρίζει ή τουλάχιστον δεν αναφέρει πως ο Μπρουκ είχε μαθητεύσει στο Λονδίνο πολλά χρόνια με τη Jane Heap (πέθανε 1964) ή οποία δίδασκε την αποκρυφιστική φιλοσοφία/ψυχολογία του Γκουρτζίεφ. Μα αργότερα οδηγήθηκε, όπως πολλοί άλλοι, στη Βεδική Παράδοση της Ινδίας και, μετά την ταινία Συναντήσεις με Αξιοσημείωτους Ανθρώπους (από το ομώνυμο βιβλίο του Γκουτζίεφ), σκηνοθέτησε κάπως απλοϊκά το ινδικό επικό Mahābhārata (Μαχαβαράτα, ελληνιστί).

Είναι κυρίως από αυτή τη μακρόχρονη μαθητεία του στην εσωτερική φιλοσοφία που ο Μπρουκ άντλησε τα καλύτερα στοιχεία της εξαιρετικής του τέχνης.

Μα όσα σοφά επεξηγηματικά κι αν δημοσιεύσει κάποιος οξυδερκής λόγιος ή θεατρόφιλος σαν τον Μπρουκ, τον Σαιξπήρο θα τον καταλάβεις και θα τον απολαύσεις μόνο διαβάζοντας τα θεατρικά του (όλα ποιητικά), τα εξαίσια σονέτα του και τα λιγοστά άλλα ποιήματά του.

4. O Α. Σταμάτης γράφει σε αυτό το κείμενο και για την ποίηση. Ξεκινά μάλιστα παραθέτοντας τη γνώμη του Ουάλας Στίβενς, Αμερικανού ποιητή – “Η ποίηση είναι η αναζήτηση του ανεξήγητου”.

Οπωσδήποτε ο Α. Σταμάτης, για να μην τον αδικώ, φαίνεται να έχει μια αίσθηση του “ανεξήγητου” ή του μυστηρίου που και περιβάλλει και διαπνέει τη μουντή καθημερινότητα. Αλλά δεν νομίζω πως καταφέρνει να τη μεταδώσει με τον τρόπο που γράφει: “Η ποίηση ήταν ανέκαθεν ο μεθυσμένος λόγος, η εικόνα που άπλωσε, η βασίλισσα της λογοτεχνίας. Όταν λέμε ότι το εικονοστάσιο της ποίησης μεγεθύνθηκε, εννοούμε ότι το αποτέλεσμα του ποιητικού λόγου, η στιγμιαία μεταφυσική, υπέστη μια μεταμόρφωση η οποία εξισώνεται με τη γένεση ενός άλλου λόγου.”

Δεν μεταδίνεις το “ανεξήγητο” ή τη “μεταφυσική” γράφοντας δυσεξήγητα με το δικό σου ιδιαίτερο, αόριστο, αινιγματικό ύφος που εξυπνακίζει μάλλον παρά πληροφορεί καθαρά.

Η ποίηση πάντοτε ήταν και θα είναι – η καλή ποίηση – η βασίλισσα της λογοτεχνίας. Η μοντέρνα ποίηση είναι όχι απλώς μεθυσμένος μα σχεδόν παρανοϊκός και ψυχοπλακωτικός λόγος (=και ομιλία και λογική).

5. Ο Α. Σταμάτης μιλά για ένα χάος που “κατοικεί στη σκέψη του ποιητή, σε μια κατάσταση διαρκούς ανταγωνισμού με το εγώ του… “που δημιουργεί ωστόσο” στο μυαλό του συγγραφέα [=ποιητή, θέλει να πει] πάλι “ένα είδος συγκίνησης… Συγκινείται ασυνείδητα από το ίδιο του το υλικό”. (Αυτά είναι τόσο παρατραβηγμένα, τόσο κουλτουριάρικα κλισέ…)

Αυτό μετά επεκτείνεται κι επεξηγείται ως “ένα σύνθετο μάγμα που αποτελείται από εικόνα, λόγο και νόημα… το ζεύγος λόγος-νόημα υπακούει σε έναν ιδιόρρυθμο βιολογικό χρόνο, που δεν είναι του συγγραφέα, αλλά του ίδιου του μάγματος… υπάρχουν φορές που ο λόγος είναι τόσο στέρεα συγκολλημένος με το νόημα, που αρνείται να το εγκαταλείψει και να αφεθεί να στάξει στο χαρτί, όταν επιτυγχάνεται, τότε προκύπτει αληθινή ποίηση.” (Εδώ άλλη αοριστία και προσποίηση.)

Παίρνω ένα γνωστότατο δείγμα ποίησης από τη συλλογή του Α. Σταμάτη “Ποτέ Δεν Είμαστε Μόνοι”, Καστανιώτη 2004:

Ανάμεσα στην καρδιά σου και στο χέρι μου / ένα λουλούδι/ λευκό κι ολόφωτο/ οδηγεί το σώμα προς το πνεύμα/ το νου προς την ψυχή// Τι περίεργο/ ποτέ δεν είμαστε μόνοι/ για να υπάρξει αφή αληθινή μεσολαβεί η φύση.

Συγκεχυμένες εικόνες, μεταφορές, σύμβολα, ενός ιδεαλισμού άδειου. Γράφει, γράφει ο Α. Σταμάτης μα, σαν δικηγόρος ευφραδής που μιλάει και μιλάει, δεν λέει κάτι ουσιαστικό.

Ώδινεν όρος έτεκεν μυν, όπως έγραψε ο Λουκιανός στο “Πώς δει ιστορίαν συγγράφειν”. Και όπως το έλεγαν οι Λατίνοι – parturiunt montes, nascitur ridiculus mus “κοιλοπονούν τα βουνά και γεννιέται γελοίος ποντικός”.

Γιατί άραγε το βρίσκουν τόσο δύσκολο, σχεδόν αδύνατο, οι «καταξιωμένοι» συγγραφείς να μας πούνε απλά αυτά που θέλουν να πούνε ώστε να κατανοήσουμε κι εμείς οι μη-εμπνευσμένοι από «λευκά ολόφωτα λουλούδια»;