1. Σήμερα και από τα μισά του 20ου αιώνα περίπου (άρχισε να) αμφισβητείται η επικρατούσα παραδοσιακή προσέγγιση καθώς, σταδιακά, οι λογοτεχνικές σπουδές απορροφήθηκαν από τις “πολιτισμικές”. Τη θέση της πήραν διάφορες σχολές θεωρητικής κριτικής της λογοτεχνίας ή θεωρητικές προσεγγίσεις.
Η ανάδυση των περισσότερων σχολών ξεκίνησε στην ηπειρωτική Ευρώπη, κυρίως Γαλλία, και πέρασε στην Αμερική και διστακτικά σε άλλες χώρες.
Βασικό κριτήριο είναι όχι ο τρόπος ερμηνείας ενός λογοτεχνικού κειμένου αλλά η εκτιμώμενη σημασία του για την κοινωνία και τον πολιτισμό. Έτσι η λογοτεχνία εντάσσεται στις μελέτες των μορφών πολιτισμού και των ευμετάβλητων πολιτισμικών ταυτοτήτων που σχετίζονται με ορισμένες ομάδες – εθνικές ή θρησκευτικές μειονότητες, μετανάστες, γυναίκες, παιδιά – που ενδεχομένως δεν ταυτίζονται με την ευρύτερη εθνική κουλτούρα στην οποία βρίσκονται, μια κουλτούρα που και αυτή μεταβάλλεται, ιδεολογικά και τεχνολογικά.
Οι πολιτισμικές σπουδές συμπεριλαμβάνουν σχεδόν τα πάντα: κλασικούς μεγάλους συγγραφείς (Σαιξπήρος), τζαζ και ραπ μουσική, τον πολιτισμό του παρελθόντος, τη χαμηλή λαϊκή κουλτούρα κοκ.
2. Τι εννοούμε τώρα με σχολές και την προσέγγισή τους στην ποίηση;
Πώς κατανοούν οι αναγνώστες (ή κάποτε το ακροατήριο) ένα ποίημα και κατ’ επέκταση άλλες μορφές λογοτεχνίας;
Εδώ τώρα ισχύει πια η κριτική, όπως λέγεται, “της αναγνωστικής απόκρισης”, η οποία εξαγγέλλει πως το νόημα του κειμένου είναι μόνο η εμπειρία του αναγνώστη (ή ακροατή). Τοποθετώντας όμως τους αναγνώστες πάνω από τον ίδιο τον συγγραφέα, δηλώνουμε φανερά πως στην κατανόηση, στην ερμηνεία, ισχύει το γούστο του καθενός και κατ’ επέκταση ισχύουν τα πάντα! Έτσι μια προσέγγιση δεν μπορεί να είναι περιορισμένη αλλά συλλογική έτσι που να συμπεριλαμβάνει μια ευρεία γκάμα αναγνωστών.
3. Παίρνω για παράδειγμα το Σαιξπηρικό έργο Άμλετ που είναι πασίγνωστο ποιητικό δράμα. Ποιο είναι το ουσιαστικό θέμα αυτού του θεατρικού έργου;
Μια πρώτη κι εύκολη απάντηση με την παραδοσιακή μέθοδο είναι, όπως υποδείχνει και ο τίτλος, “ένας πρίγκιπας της Δανίας (που ζητά εκδίκηση)”.
Σήμερα όμως υπάρχουν κι άλλες προτάσεις.
Η μαρξιστική σχολή, που είναι αρκετά διευρυμένη και στους ακαδημαϊκούς, απαντά “Η πάλη των τάξεων που στο έργο αυτό διαφαίνεται ως η πτώση της ελισαβετιανής αριστοκρατικής τάξης”.
Η φεμινιστική σχολή: “Η ανισότητα ή ασυμμετρία των φυλετικών σχέσεων και ο φόβος των ανδρών για τη γυναικεία σεξουαλικότητα”.
Το δεύτερο σκέλος υπάγεται και στην ψυχαναλυτική σχολή που, βέβαια, θα προσθέσει και το «οιδιπόδειο σύμπλεγμα».
Μετά είναι πολλές άλλες σχολές ή αναπτυσσόμενες τάσεις. Η Νέα Κριτική θα δει ενδεχομένως μια δυνατότητα ενοποιημένης εμπειρίας που περνά από την τραγωδία στην τελική κάθαρση. Η μετα-αποικιακή θεωρία βλέπει τον περιορισμό της αποικιοκρατίας και του ιμπεριαλισμού (πολύ συγγενική με τον μαρξισμό). Οι ομοφυλοφιλικές σπουδές θα δώσουν έμφαση στο ετερόφυλο πλέγμα και υπόνοιες για τη σχέση του πρίγκιπα με τον φίλο του Οράτιο. Η αποδομητική σχολή θα τονίσει την αυτοκαταστροφική τάση του έργου με τους πιο πολλούς κύριους χαρακτήρες νεκρούς στο τέλος.
4. Οι παραπάνω παρατηρήσεις δεν είναι ακριβώς ερμηνείες του έργου Άμλετ αλλά εκτιμήσεις για το τι έχει σημασία για την κοινωνία. Εντούτοις εύκολα βλέπουμε να επεκτείνονται, να διακλαδίζονται και να επιτρέπουν σε κάθε αναγνώστη (ακροατή, θεατή) να διαμορφώνει τη δική του γνώμη για το νόημα του έργου και να μένει με αυτή την ερμηνεία
Αυτή είναι πια πολύ δημοφιλής τάση σήμερα διότι, όπως γράφει ο G. Watson (σ 52 The Discipline of English, 1978), προσφέρει ελευθερία στον μαθητή από τον δάσκαλο, ελευθερία να μην ψάχνει βαθύτερα, ενδελεχέστερα. Μένοντας με την προβαλλόμενη πεποίθηση “αυτό είναι αλήθεια για μένα” δεν χρειάζεται να κάνει περισσότερη εργασία. Και βέβαια το ίδιο ισχύει για τον κριτικό που αντί να εμβαθύνει σε μια πιο αντικειμενική ή απόλυτη αλήθεια, αρκείται με την αντίληψη πως κάθε αντίληψη είναι ορθή! (Εδώ οι αναγνώστες μπορούν μάλλον να θυμηθούν πως ο σοφιστής Πρωταγόρας πριν από 2400 έτη ανέπτυξε όμοια θεωρία.)
Παραταύτα, τελικά, όλες οι προαναφερθείσες σχολές ή τάσεις κινούνται μέσα σε ένα ορισμένο πλαίσιο που οριοθετείται από το έργο Άμλετ. Π.χ κανένας αναγνώστης δεν θα γίνει πιστευτός αν ισχυριστεί πως ο Άμλετ είναι, ας πούμε, μισάνθρωπος κι έπνιξε ο ίδιος την Οφηλία.
Κατ’ επέκταση, λοιπόν το έργο δεν μπορεί να σημαίνει οτιδήποτε θέλω εγώ να σημαίνει. Το έργο έχει την ποιότητα της ποιητικής του, την πλοκή και τους χαρακτήρες του, και η όποια προσέγγιση, όποια κριτική, πρέπει να κινηθεί μέσα σε αυτά τα όρια αν είναι να έχει μια πειστική ορθότητα.
