1. Σήμερα θα εκδράμω για λίγο στην Ελισαβετιανή χρυσή εποχή της ποίησης και του θεάτρου των Μάρλοου, Σαίξπηρ, Τζόνσον και των “Μεταφυσικών” όπως ονομάστηκαν.
Πολύ ορθά παρατήρησε ο Σεφέρης πως στην Αγγλία η διάθεση απέναντι στους Ελισαβετιανούς και Ιακωβινούς (Donne, Herrick, Marvel κλπ) άλλαξε στη δεύτερη, τρίτη δεκαετία του 20ου αιώνα μετά τον Έλιοτ. Ο Έλιοτ, μάλιστα, τους προώθησε και υποβίβασε πολλούς ρομαντικούς και άλλους.
Είναι γεγονός πως στον 18ο αιώνα παραγνωρίστηκαν οι Μεταφυσικοί αλλά επίσης “διορθώθηκαν” μερικά δράματα του Σαιξπήρου: στο Βασιλιάς Ληρ, μάλιστα, η Κορντήλια δεν σκοτώνεται στο τέλος αλλά παντρεύεται τον Κέντ! Η ποίηση είχε κυλήσει σε νέα καλούπια στρωτών στίχων με αποφθέγματα και γνωμικά μάλλον παρά συγκινήσεις και τολμηρά ή παράξενα σχήματα λόγου. Παίρνω ένα δίστιχο από τον Alexander Pope:
Men some to business, some to pleasure take
But ev’ry woman is at least a rake (Epistle 2, To a Lady).
Μερικοί άνδρες στρέφονται σ’ επιχειρήσεις, άλλοι σε ηδονή
Μα κάθε γυναίκα μέσα της βαθιά είν’ έκλυτη.
Στο τέλος του 18ου αιώνα τα πράγματα άλλαξαν πάλι προς τον ρομαντισμό.
Επειδή δημιουργήθηκε ίσως η εντύπωση πως οι Μεταφυσικοί έγραφαν ποίηση όπως αυτή του σουρεαλισμού ή έστω τη γενικότερη ελεύθερη ποίηση (Σεφέρης, Ρίτσος, Ελύτης κλπ), θα δώσω μερικά αποσπάσματα υποδείχνοντας πως η ποίηση τους είχε όχι μόνο στιβαρή μορφή αλλά και εσωτερική αλληλουχία και συνοχή, δηλ. Αντικειμενική Αντιστοιχία. (Θα δίνω παντού ελληνική μετάφραση.)
2. Αρχίζω με τον John Donne (προφέρεται Νταν), ένα πολύ γνωστό ποίημα που συναντιέται σε πάμπολλες Ανθολογίες, λόγω της ποιητικής αθυροστομίας του. Η 2η στροφή απευθύνεται στον ήλιο, όπως και η 1η:-hy beams so reverend and strong
Why shouldst thou think?
I could eclipse and cloud them with a wink
But that I would not lose her sight so long.
Τις αχτίνες σου τόσο σεβαστές και δυνατές γιατί τις θεωρείς; Θα μπορούσα μ’ ένα ανοιγοκλείσιμο των ματιών, να τις εξαφανίσω βάζοντας συννεφιά, μα δεν θά’θελα να μην τη βλέπω [ούτε] για τόσο.
Πρώτον, στην Αγγλική, η συντακτική αντιστροφή στους δύο πρώτους στίχους σοκάρει έντονα καθώς το γραμματικό αντικείμενο, το κατηγορούμενο, μπαίνει πρώτο. Έτσι όμως τονίζεται και δημιουργείται η έντονη αντίθεση με τον τρίτο στίχο όπου με το ανοιγοκλείσιμο των ματιών θα τις εξαφανίσει. Ο 3ος στίχος παρουσιάζει την τολμηρή παραδοξολογία ότι με ένα wink θα επιφέρει συννεφιά (cloud ρήμα) και έκλειψη (eclipse ρήμα) του ήλιου αποδείχνοντας πως ούτε reverend ούτε strong είναι οι ακτίνες του (beams). Δεν το κάνει για να μη χάσει από τα μάτια του την αγαπημένη του έστω και για τόσο λίγο που όμως του φαίνεται πολύ (long [time]).
Ο Νταν έγραψε πολλά όμορφα, έξυπνα και χιουμοριστικά ποιήματα. Σε ένα (A valedication forbidding mourning ‘Αποχαιρετισμός που απαγορεύει θλίψη/πένθος’) παρομοιάζει τον ερωτικό δεσμό με γεωμετρικό διαβήτη: η αγαπημένη του είναι το ακίνητο σκέλος και ο ίδιος το περιφερόμενο. Η δική της σταθερότητα κάνει τον κύκλο του ακριβοδίκαιο καθώς τελειώνει εκεί όπου ξεκίνησε. Σε άλλο προτείνει μια σειρά υπερβολές: Go and catch a falling star/…/ Tell me where all past years are/ κλπ. ‘πήγαινε πιάσε ένα πεφταστέρι … Πες μου που είναι [τώρα] τα περασμένα χρόνια…’
Ακόμα και σήμερα σοκάρει, αφυπνίζει και ευχαριστεί απολαυστικότατα.
3. Ο Robert Herrick παρουσιάζει μια παρόμοια αναλογία καθώς κοιτά νάρκισσους daffodils και συλλογιέται πόσο σύντομα μαραίνονται και φεύγουν. Έτσι νιώθει να φεύγει και η ανθρώπινη ζωή. Stay ‘μείνετε’ παρακαλεί –
But to the even song
And having prayed together, we
Will go with you along
Μόνο μέχρι τον εσπερινό
Κι’αφού προσευχηθούμε από κοινού, κι εμείς
Θα φύγουμε με σας μαζί.
“Κι’όπως”, συνεχίζει, εμείς πεθαίνουμε έτσι και εσείς ξεραίνεστε και χάνεστε –
Like to the summer’s rain
Or as the pearls of morning’s dew
Ne’er to be found again
Όπως η βροχή του καλοκαιριού
Ή τα μαργαριτάρια πρωινής δροσιάς
Που ποτέ δεν θα ξαναβρεθούν
Στο “To the virgins to make much of time” ‘Στις παρθένες για να επωφεληθούν όσο μπορούν από τον χρόνο’ που φεύγει γοργά, βρίσκουμε μια αναλογία για την πορεία της ζωής και μια παραδοξολογία:
The glorious lamp of heaven, the Sun,
The higher he’s a-getting
The sooner will his race be run,
And nearer he’s to setting.
Των ουρανών η ένδοξη λάμπα, ο ήλιος,
Όσο ψηλότερα ανεβαίνει
Τόσο γοργότερα η πορεία του θα σβύσει
Και πιο κοντά θα είναι πια στη δύση.
Όπως ο Νταν, και ο Χέρικ χρησιμοποιεί αυστηρή προσωδία – και μέτρο και ομοιοκαταληξία – αλλά έχει επίσης νοηματική αλληλουχία και συνέπεια και τολμηρά σχήματα λόγου. Σε άλλο του ποίημα βρίσκει ευχαρίστηση όχι στην τάξη αλλά στην ακαταστασία (Delight in disorder) και κάπου πιέζει στο όριο του αποδεκτού (στο Upon Julia’s clothes ‘Για τα ρούχα της Τζούλια’) όπως με το liquefaction ‘ρευστότητα, υγροποίηση’:
Whenas in silks my Julia goes
Then, then, methinks, how sweetly flows
That liquefaction of her clothes.
Όποτε η Τζούλια μου στα μετάξια περπατά
Τότε, τότε, συλλογιέμαι πόσο γλυκά γλιστρά
των ρούχων της κείνη η ρευστότητα.
4. Θα πάρω και δυο αποσπάσματα από τον Andrew Marvel από το ποίημα του To my coy mistress ‘Στη ντροπαλή μου ερωμένη’, στην οποία λέει πως αν είχαν χρόνο αρκετό (και χώρο) θα αφιέρωνε εκατοντάδες χρόνια λατρεύοντας τα όμορφα μέλη της, μα ο χρόνος τρέχει με αποτέλεσμα:-
And your quaint honour turn to dust / And into ashes all my lust:
The grave’s a fine and private place / But none, I think, do there embrace.
Και η παράξενη τιμή σου θα γίνει σκόνη και στάχτες η λαγνεία μου όλη: ο τάφος είναι ωραίο μέρος και ιδιωτικό, μα εκεί κανείς, νομίζω, δεν έχει αγκάλιασμα ερωτικό.
Στο επόμενο απόσπασμα προτείνει, με τολμηρά σχήματα, να φάνε τον χρόνο κάνοντας έρωτα αντί να τον αφήσουν να τους φάει:
Now let us sport while we may / And now, like amorous birds of pray
Rather at once our time devour / Than languish in his slow-chapped power.
Τώρα ας διασκεδάσουμε όσο ευκαιρούμε· κι έτσι τώρα, σαν πουλιά ερωτύλα, αρπακτικά, αμέσως ας καταβροχθίσουμε τον χρόνο μας παρά να μαραζώνουμε στην εξουσία του που μας αργομασά [chap = σαγόνι].
Η παρομοίωση με amorous birds of prey ‘πουλιά ερωτύλα, αρπακτικά’ που devour ‘καταβροχθίζουν’ δείχνει το έντονο άγριο πάθος τους.
5. Είναι και άλλοι – Crashaw, Herbert, Vaughn κλπ. Σε όλους βρίσκουμε τα ίδια γνωρίσματα, αν και, όπως παντού, μερικά ποιήματα έχουν περισσότερη τόλμη, ζωντάνια και λάμψη από άλλα. Όλα όμως μένουν μέσα στο πλαίσιο της λογικής αλληλουχίας και αντιστοιχιακών σχέσεων εισάγοντας κάποτε το σχήμα της υπερβολής.
Σε καμιά περίπτωση δεν παραβιάζουν τις αυστηρές φόρμες που υιοθετούν και δεν αφήνονται σε ακατάληπτες, διασπασμένες ακολουθίες σκέψεων.
Σωστό θα ήταν να παράθετα εδώ για σύγκριση κάποιο από τις εκατοντάδες μοντέρνων αγγλικών ποιημάτων που μπαίνουν στις Ανθολογίες. Αλλά η ξένη γλώσσα το κάνει πολύ δύσκολο. Έτσι παίρνω ένα απόσπασμα από έναν θεωρούμενο μεγάλο δικό μας. Είναι μια τετράστιχη στροφή (η τρίτη από οκτώ). Στις δύο πρώτες ο ποιητής μας καλεί να κοιτάξουμε μια ήσυχη λίμνη όπου ‘τελειώνουν όλα’ – η θάλασσα (!), τα καράβια και οι δρόμοι. Μετά να κοιτάξουμε γαλήνια τους κύκνους που είναι ‘κάτασπροι σαν τον ύπνο της νύχτας’ (;!) :-
Σου μοιάζουν ξένε, τα ήσυχα φτερά και τα καταλαβαίνεις
ενώ σε κοιτάζουν μαρμαρωμένα τα μάτια των λιονταριών
και το φύλλο του δέντρου μένει άγραφο στα επουράνια
και το κοντύλι τρύπησε τον τοίχο της φυλακής.
(Γ. Σεφέρης: “Η απόφαση της Λησμονιάς)”
Εγώ ομολογώ δεν καταλαβαίνω καθόλου. Ο ΓΣ χρησιμοποιεί δικούς του συνειρμούς από δικές του εμπειρίες με δικά του σύμβολα. Το μυαλό μπορεί να κάνει πολλά διαδοχικά άλματα και να δοκιμάσει διάφορες λύσεις στους γρίφους, μα γιατί?…
Τέτοια γραφή είναι ανέντιμη.
