Η Οδός προς την ευτυχία

Επιστολή του Μαρσίλιο Φιτσίνο* στον Cosimo De’ Medici (1)

Με μεγάλη χαρά θα έλθω κοντά σου το γρηγορότερο. Τι πιο ευχάριστο από το να είμαι στη γη των Χαρίτων (2) συνομιλώντας με τον Κόζιμο, πατέρα των Χαρίτων; Στο μεταξύ, όμως, σε παρακαλώ να δεχθείς, στα λίγα τούτα λόγια, το τι λένε οι Πλατωνιστές για την πιο άνετη οδό προς την ευτυχία. Παρότι δεν νομίζω πως χρειάζεται να δείξω την οδό στον άνθρωπο που ήδη έφθασε σχεδόν στο τέρμα, εντούτοις πρέπει να υπακούσω την επιθυμία σου, όχι μόνο στην παρουσία σου, αλλά και στην απουσία σου.

Όλοι οι άνθρωποι θέλουν να δρουν ορθά για το καλό, που είναι το ευ-ζην. Αλλά ζούνε καλά μόνο όταν είναι προικισμένοι με όσο το δυνατόν περισσότερα αγαθά. Λέγεται ότι τα αγαθά αυτά είναι πλούτος, υγεία, ομορφιά, σθένος, ευγενική καταγωγή, τιμές, δύναμη, φρονιμάδα, καθώς και δικαιοσύνη, γενναιότητα και σωφροσύνη – και, πάνω απ’ όλα, σοφία, η οποία πράγματι συμπεριλαμβάνει την όλη ουσία της ευτυχίας. Διότι η ευτυχία συνίσταται στην επιτυχημένη πραγμάτωση ενός επιθυμητού σκοπού: η δε σοφία το επιτυγχάνει αυτό σε κάθε δραστηριότητα.

Έτσι οι επιδέξιοι αυλητές παίζουν με τον καλύτερο τρόπο τη φλογέρα τους, ενώ οι διαβασμένοι φιλόλογοι καταλαβαίνουν καλύτερα ό,τι σχετίζεται με το γράψιμο και την ομιλία. Οι γνωστικοί καπετάνιοι φθάνουν στο λιμάνι του ταξιδιού τους ασφαλέστερα και νωρίτερα από όλους, ενώ ο γνωστικός στρατηγός διεξάγει τον πόλεμο με τον λιγότερο δυνατό κίνδυνο. Είναι επίσης ο σοφός γιατρός που θα μπορέσει καλύτερα να επαναφέρει την υγεία στον οργανισμό. Έτσι με όλη τη δύναμή της η σοφία μας δίνει κυριαρχία σε κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα σύμφωνα με την επιθυμία μας. Η σοφία δεν ταλαντεύεται ούτε λοξοδρομεί: αλλιώς αληθινά, δεν θα ήταν σοφία. Αφού λοιπόν η σοφία είναι η αιτία της επίτευξης του σκοπού, εξ ανάγκης είναι παντοδύναμη σε σχέση και με την ευτυχία.

Λέγεται επίσης ότι ευτυχισμένοι είναι μόνο όσοι έχουν προικισθεί με πολλά χαρίσματα. Αλλά δεν θα είναι ευτυχισμένοι προτού ωφεληθούν από εκείνα, και δεν θα ωφεληθούν ποτέ εκτός αν τα χρησιμοποιήσουν. Δίχως χρήση, η κατοχή μόνη της δεν συνεισφέρει στην ευτυχία. Αλλά ούτε η χρήση αρκεί μόνη της: διότι κάποιος μπορεί να κάνει κακή χρήση των χαρισμάτων του και έτσι να βλαφθεί αντί να ωφεληθεί. Όπως προσθέσαμε χρήση στην κατοχή, πρέπει να προσθέσουμε ορθότητα στη χρήση. Δεν αρκεί μόνο να χρησιμοποιούμε τα χαρίσματα· πρέπει να τα χρησιμοποιούμε ορθά.

Η σοφία μονάχα εξασφαλίζει ορθή χρήση. Αυτό παρατηρείται στις τέχνες όπου μόνο οι ειδικευμένοι τεχνίτες χρησιμοποιούν ορθά και τα υλικά και τα εργαλεία τους. Η σοφία ομοίως εξασφαλίζει ότι θα χρησιμοποιήσουμε ορθά τα πλούτη, την υγεία, την ομορφιά, το σθένος, καθώς και όλα τα άλλα χαρίσματα που ονομάζονται «αγαθά». Έτσι λοιπόν, η γνώση είναι η αιτία της καλής και επιτυχημένης πράξης, με την κατοχή, χρήση και εφαρμογή κάθε χαρίσματος. Ο άνθρωπος που έχει πολλά χαρίσματα αλλά τα χρησιμοποιεί δίχως νοημοσύνη θα βλαφθεί πολύ. Όσο περισσότερα έχει, τόσο περισσότερη η βλάβη, διότι τόσο περισσότερη η κακή χρήση. Ασφαλώς, όσο λιγότερα κάνει ένας ανόητος, τόσο λιγότερα και τα λάθη του· και όσο λιγότερη η βλάβη τόσο λιγότερη η δυστυχία του.

Τώρα, εξάπαντος ένας άνθρωπος κάνει λιγότερα πράγματα όταν είναι φτωχός παρά πλούσιος, αδύνατος παρά δυνατός, δειλός παρά θαρραλέος, νωθρός παρά ξύπνιος, αργός παρά γρήγορος και βλάκας παρά έξυπνος. Συνεπώς, κανένα από τα πράγματα που νωρίτερα ονομάσαμε αγαθά δεν είναι αγαθό καθαυτό. Διότι αν κυβερνιούνται από άγνοια, είναι χειρότερα από τα αντίθετά τους – αφού θα μπορούσαν να γίνουν όργανα για πολλά εγκλήματα σε έναν κακό ηγεμόνα. Όταν όμως αυτές οι ιδιότητες κυβερνιούνται από σωφροσύνη και σοφία, τότε είναι πραγματικά αγαθά. Έτσι, λοιπόν, καθαυτά δεν είναι ούτε καλά ούτε κακά. Για τον σοφό και οι ευκολίες και οι δυσκολίες είναι χρήσιμες διότι θα τις χρησιμοποιήσει εξίσου ορθά. Ενώ για τον ανόητο ισχύει ακριβώς το αντίθετο.

Από όλα τα πράγματα που έχουμε, μόνο η σοφία καθαυτή είναι αγαθό. Μόνο η άγνοια καθαυτή είναι κακό. Εφόσον λοιπόν όλοι θέλουμε να είμαστε ευτυχισμένοι· εφόσον δεν μπορούμε να αποκτήσουμε την ευτυχία χωρίς την ορθή χρήση των χαρισμάτων μας· και εφόσον μόνο η γνώση αποκαλύπτει την ορθή χρήση: γιαυτό ας αφήσουμε παράμερα όλα τα άλλα, και ας επιδιώξουμε με όλη την υποστήριξη της Φιλοσοφίας και της θρησκείας να γίνουμε όσο το δυνατό σοφοί. Διότι μ’ αυτόν τον τρόπο η ψυχή μας γίνεται η πιο πιστή ομοίωση του Θεού, ο οποίος είναι η πληρότητα της Σοφίας. Σ’ αυτή την ομοίωση, κατά τον Πλάτωνα, (3) βρίσκεται η υπέρτατη ευτυχία.

(1). Στις αρχές του 1463, έναν χρόνο προτού πεθάνει, ο Κόζιμο Ντε Μέντιτσι βρισκόταν στο αγρόκτημα του στην περιοχή Careggi “για να καλλιεργήσει τον νου του, όχι το κτήμα”, όπως γράφει ο ίδιος στον Φιτσίνο προσκαλώντας τον να πάει κοντά του. Ο μεγάλος Μέδικος επεξηγεί: “Με όλη μου την καρδιά δεν επιθυμώ τίποτα παρά να γνωρίσω την οδό που με απόλυτη σιγουριά οδηγεί στην ευτυχία.”

(2). Υπάρχει λογοπαίγνιο στην ονομασία Careggi, που δίνει “γη των Χαρίτων.”

(3). Πλάτωνα Ευθύδημος 278 E – 282 παρέχει τη βάση για την επιστολή ολόκληρη.

*Μαρσίλιο Φιτσίνο (1433-99) – Βιογραφικά στοιχεία