Το τέλος του κόκκινου ανθρώπου

1. Αυτό το άρθρο είναι βασισμένο σε μια κριτική παρουσίαση του βιβλίου Το Τέλος του Κόκκινου Ανθρώπου της Σβετλάνα Αλεξίεβιτς, 2015 εκδόσεις Πατάκη. Η κριτική αυτή είναι στην Καθημερινή (Τέχνες και γράμματα) 3/9/17 από τον Δ. Σωτηρόπουλο.

Η Σ. Αλεξίεβιτς είναι Λευκορωσίδα δημοσιογράφος που κέρδισε το Νόμπελ Λογοτεχνίας το 2015. Στο βιβλίο της που συγκεντρώνει μαρτυρίες απλών ανθρώπων που έζησαν από την κομμουνιστική περίοδο πριν το 1989, στη μεταβατική όπου διαλύθηκε η ΕΣΣΔ και στην επάνοδο του καπιταλισμού με τους πάμπλουτους ολιγάρχες.

Οι μαρτυρίες και οι αφηγήσεις είναι από ανθρώπους της κοινής καθημερινότητας (που δεν ήταν εχθροί του καθεστώτος μα για πολλούς και ποικίλους λόγους, συχνά απίστευτους, εκτοπίστηκαν για χρόνια στα γκουλάγκ, τα στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας στη Σιβηρία. Μερικές μάλιστα φθάνουν πολύ πίσω μέχρι και τα σκοτεινά χρόνια του σταλινισμού.

2. Μια μητέρα εκτοπίστηκε ξαφνικά σε κάποιο γκούλαγκ χωρίς να ξέρει το γιατί. Είχε μια πεντάχρονη κόρη. Όταν την έπαιρναν οι άνδρες των μυστικών υπηρεσιών παρακάλεσε την γειτόνισσά της στο κοινόβιο να αναλάβει την φροντίδα του παιδιού. Εκείνη όντως μεγάλωσε το κοριτσάκι σαν να ήταν δικό της παιδί.

Η γυναίκα που εκτοπίστηκε επέζησε και γύρισε μετά από 17 χρόνια. Ξαναβρήκε την κόρη της. Όταν δε αργότερα άνοιξαν οι φάκελοί μαζί και ο δικός της έψαξε τους λόγους της εκτόπισής της. Την είχε καταγγείλει η γειτόνισσα η ίδια που ανέθρεψε την κόρη της. Το είχε κάνει για να πάρει ένα δωμάτιο παραπάνω στο κοινόβιο. Η μητέρα γύρισε σπίτι και κρεμάστηκε!

Ένας άνδρας που επέστρεψε μετά από 15 χρόνια στο γκούλαγκ τοποθετήθηκε ξανά στο ίδιο εργοστάσιο όπου δούλευε παλιά. Και μάλιστα στο ίδιο τμήμα που εργαζόταν, όπως έμαθε λίγο αργότερα, ο άνθρωπος που για εγωιστικό και ασήμαντο λόγο τον είχε καταδώσει.

3. Υπάρχει μια σοβαρή διαφορά μεταξύ ναζιστικών και σοβιετικών στρατοπέδων εκτόπισης. Στην πρώτη περίπτωση τα θύματα που επιβίωσαν δεν ήρθαν ποτέ ξανά σε επαφή με τους θύτες τους. Στην περίπτωση του σοβιετικού ολοκληρωτισμού, θύματα και θύτες συχνά αναγκάζονταν να συνυπάρχουν, σαν να μην είχε συμβεί τίποτα!

Οι εγκληματίες του ναζισμού -τουλάχιστον πολλοί από αυτούς- δικάστηκαν στην Νυρεμβέργη και τιμωρήθηκαν λίγο ή πολύ – κατήγοροι και δήμιοι. Στην περίπτωση των σοβιετικών εγκλημάτων, τα θύματα που επέζησαν δεν είχαν την ανακουφιστική δικαίωση πως οι καταδότες, οι ανακριτές και οι βασανιστές τους τιμωρήθηκαν από τα δικαστήρια.

Ανεξάρτητα από πολιτικές πεποιθήσεις, δεν μπορεί κανείς Ευρωπαίος, εκτός από πορωμένους νεοσταλινικούς, να μένει ουδέτερος απέναντι σε κείνα τα εγκλήματα.

4. Η Σ. Αλεξίεβιτς δεν επιχειρεί να καταγγείλει και μόνο το σοβιετικό σύστημα και τα διάφορα απάνθρωπα εγκλήματά του. Ο κύριος στόχος είναι να αναδείξει τις εμπειρίες των ανθρώπων που καταπιέστηκαν τόσο έντονα από ένα ανελέητο καθεστώς και να ακουστεί η φωνή τους.

Συνεπώς, η Σ. Αλεξίεβιτς επιτρέπει επίσης να μιλήσουν και όσοι απογοητεύτηκαν από την νέα εποχή του καπιταλισμού των ολιγαρχών και των μαφιόζων. Υπάρχει μεγάλη ανακούφιση που διαλύθηκε ο σοβιετικός ολοκληρωτισμός μα και πικρία που η νέα ελίτ στράφηκε στο χρήμα.

Για τους πολλούς η ζωή παρέμεινε σκληρή. Μια γυναίκα το περιγράφει με αφοπλιστική απλότητα. “Είχαμε την περεστρόικα … Άκουσα πως δεν είχαμε πια κομμουνισμό … Ήταν ένα τρανό κράτος και χάθηκε. Τι έχασα εγώ όμως; Ζούσα σε μικρό σπιτάκι χωρίς καμιά άνεση, χωρίς νερό, χωρίς γκάζι. Έτσι ζω και τώρα”!