1. Συνεχίζω εδώ να εξετάζω την Πρόταση του Ινστιτούτου Εκπαιδευτικής Πολιτικής για το Πρόγραμμα Σπουδών της 3ης Τάξης Γενικού Λυκείου. Είναι ένα κείμενο που δείχνει πως επικρατεί μεγάλη σύγχυση στο μυαλό των εκπαιδευτικών.
“Η λογοτεχνία είναι μια αντίληψη ζωής”, γράφει πάλι, “που κουβαλάει με τρόπο αυθεντικό και εναργή όλη την περιπέτεια της πολύπαθης ιστορικής μας διαδρομής”.
Άλλη μπαρούφα εδώ. Διότι νωρίτερα (στο προηγούμενο 190. Ποίηση: Προσέγγιση στη Λογοτεχνία, §1, υπέδειξα) λέει πως έχει “τη σφραγίδα του δημιουργού της”. Είναι μεν αυτονόητο πως η λογοτεχνία έχει πολλές κατηγορίες έργων (πεζά διηγήματα, δοκίμια κ.λπ. και ποιητικά είδη όπως επικά, θεατρικά, λυρικά κ.λπ.), μα η Πρόταση το αγνοεί παρουσιάζοντάς την σαν ένα ενιαίο έργο: είναι “ένας ζωντανός οργανισμός”, είναι “μια αντίληψη ζωής” κ.λπ. Ναι, κάθε ξεχωριστό λογοτεχνικό έργο εκφράζει (όχι “είναι”!) μια αντίληψη ζωής, την αντίληψη του δημιουργού του: άλλη ο Τολστόι, άλλη ο Τ.Σ. Έλιοτ, άλλη ο Χίτλερ, άλλη η Άγκαθα Κρίστι κ.λπ. κ.λπ.
2. Η λογοτεχνία λοιπόν εκφράζει πολλές και ποικίλες αντιλήψεις ζωής.
Η λειτουργία του εκπαιδευτικού στην πρωτοβάθμια, στη δευτεροβάθμια και στην τριτοβάθμια εκπαίδευση είναι να ξεχωρίσει την άριστη και καλή λογοτεχνία, πρόζα και ποίηση, από τα σκουπίδια που παράγονται άφθονα και να διδάξει δείγματα αυτής σε βάθος και πλάτος. Δείγματα –
Θεατρικό του Σοφοκλή, (μαζί κι εξαίρετη ποιητική)· μια διατριβή του Επίκτητου· το Μακμπέθ του Σαιξπήρου· απόσπασμα Ερωτόκριτου του Κορνάρου· Θάνατος του Ιβάν Ίλιτς του Τολστόι (ή Ανάσταση, μακροσκελέστερο)· του Σολωμού λίγα· το Αιολική Γη του Βενέζη.
Αυτά είναι δείγματα εξαιρετικής λογοτεχνίας με κορυφαία ποίηση, εξαιρετικό δράμα, καταπληκτική αφήγηση, αληθινούς χαρακτήρες, ανθρώπινες ιδιότητες όπως πίστη, αγάπη, δικαιοσύνη, φιλοδοξία, γενναιότητα, προδοσία, συγχώρεση.
Βλέποντας τα στοιχεία που συνιστούν καλό λογοτεχνικό έργο, μπορούμε να συμπεράνουμε τα στοιχεία που συνιστούν κακά έργα. Το Ελένη του Ρίτσου είναι κάκιστη γραφή, κάκιστη ποίηση και κάκιστο θέατρο – εκτός αν είσαι αριστερός και αποδέχεσαι αρλούμπες εφόσον προέρχονται από αριστερούς λογοτέχνες.
3. Εφόσον δεχόμαστε πως υπάρχουν κορυφαία, πρώτης τάξεως, λογοτεχνικά έργα σε οποιαδήποτε και σε κάθε κατηγορία, πρέπει να δεχθούμε πως υπάρχουν και υποδεέστερα μα και κάκιστα έργα που δεν πρέπει να διδάσκονται.
Είναι σκέτη ανοησία, μια συναισθηματική παράκρουση, να δηλώνουμε πομπωδώς και απόλυτα “στη λογοτεχνία δεν υπάρχει ορθή άποψη”. Αυτή η ίδια η δήλωση είναι μια άποψη που επιχειρεί να ορίσει ορθότητα.
Για να κρίνεις (= να έχεις “κριτική σκέψη”, όπως διατείνεται η θολή Πρόταση) πρέπει να έχεις κριτήρια και να κρίνεις κάτι. Τι είναι αυτό που κρίνεις, με ποια κριτήρια κρίνεις και σε τι αναφέρεται η τελική κρίση;
Το να λες πως ένα ποίημα, π.χ., είναι σε ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο, δίχως τακτική μα περιστασιακή ρίμα, με λιγοστές παρομοιώσεις μα πολλές προσωποποιήσεις και μεταφορές, με θέμα τον έρωτα ή τον πόνο της απώλειας, το θάρρος ή την καρτερία κ.λπ. και με πληθωρικούς χαρακτήρες περιγράφεις (και αναλυτικά μάλιστα) το έργο μα δεν υπάρχει πραγματική “κριτική σκέψη”!
Η κριτική σκέψη θα δείξει κατά πόσο αυτά όλα τα στοιχεία δένονται πειστικά και ικανοποιητικά σε ένα σύνολο, οργανικά δομημένο με συνοχή και ζωντάνια. Θα δείξει κατά πόσο ο συγγραφέας όντως πείθει και ικανοποιεί καθώς η πρόθεση και ο σκοπός του υλοποιούνται σε αντιστοιχία με την πραγματικότητα.
4. Η κριτική σκέψη θα δείξει την κακή λογοτεχνία:
Απλώναμε τα χέρια / να μαζέψουμε τα λουλούδια των άστρων /
να μαζέψουμε τ’ άστρα των παλμών μας / …
Αυτές οι γραμμές είναι παραποίηση με την προσποίηση πως επιχειρήθηκε κάτι μεγαλειώδες (να φθάσουμε κάποιες ανώτερες αξίες, κάποια ιδανικά): είναι προσωπικός συμβολισμός, όχι ποίηση, και δεν υποδείχνει κάτι συγκεκριμένο μα μόνο αοριστίες. Ποια ακριβώς είναι τα λουλούδια των άστρων και ποια τα άστρα των παλμών μας; Σαχλαμάρες με εύκολες εικόνες και φτηνό συναισθηματισμό δεν μεταδίνουν καμιά σημασία ή αξία.
Κακή λογοτεχνία είναι τα κείμενα του Ρίτσου και του Ελύτη και πλείστων άλλων στην ποίηση και σχεδόν όλων των σύγχρονων μυθιστοριογράφων. Μερικά μυθιστορήματα μπορούν να διαβαστούν για να περάσει ο χρόνος μα είναι τα περισσότερα βαρετά με χοντροκομμένο ρεαλισμό ή/και χαρακτήρες που δεν ζωντανεύουν και δεν πείθουν. Ούτε νιώθεις πως οι συγγραφείς φθάνουν, εκτός από την προσπάθεια εντυπωσιασμού ή εξυπνακισμού, κάπου κοντά στις βαθύτερες πανανθρώπινες αξίες – όπως τις βρίσκουμε στον Τολστόι και στον Βενέζη (Αιολική Γη, Το νούμερο 31328…). Υπάρχουν και δεύτερης ποιότητας, φυσικά, όπως του Ξενόπουλου, του Καρκαβίτσα, του Παπαδιαμάντη….
Αν διδάσκεις Ελύτη επειδή πήρε βραβεία (Νόμπελ, επίσης) ή τον Ρίτσο επειδή είναι αριστερός (πήρε κι αυτός το βραβείο Λένιν), τότε έχεις μαύρα μεσάνυχτα για Λογοτεχνία και ανθρώπινη ζωή. Με αυτό δεν εννοώ πως και ο Ελύτης και ο Ρίτσος δεν έχουν γράψει μερικά ωραία κομμάτια – όπως και οι «μεγάλοι» έχουν γράψει μερικά κακά κομμάτια. Αναφέρομαι στο συνολικό έργο τους.
