1. Όπως έγραψα στο Χρέη (Α’) , όλοι ουσιαστικά είμαστε υπόχρεοι και χρεωμένοι στον εαυτό μας, στην οικογένεια, στην κοινότητα και στο έθνος μας, στην όλη εργασία της ανθρωπότητας γενικότερα και στο Σύμπαν από όπου αντλούμε τα πάντα.
Το χρέος καθεαυτό δεν είναι κακό πράγμα εφόσον βασίζεται σε υγιή αξιοπιστία, εφόσον δηλαδή έχουμε εισόδημα από τη δική μας νόμιμη και σταθερή, παραγωγική εργασία. Οποιοδήποτε άλλο εισόδημα είναι επισφαλές.
Πάντα υπήρχαν και πάντα θα υπάρχουν χρέη. Είναι μια κατάσταση που εγείρεται από την ίδια τη φύση του κόσμου και του ανθρώπου. Ωσότου ενηλικιωθεί ένα άτομο και μπορεί μόνο του, με τις δικές του νόμιμες προσπάθειες, να καλύπτει τις ανάγκες του, πρέπει ως βρέφος και μικρό παιδί να έχει τη φροντίδα των μεγάλων, αλλιώς θα πεθάνει: αυτή η φροντίδα δημιουργεί χρέος στο άτομο. Ομοίως, ένας ξυλουργός, σιδεράς ή φούρναρης πρέπει να εξασφαλίσει στην κατοχή του έναν κατάλληλο χώρο, τα ειδικά σύνεργα και τις πρώτες ύλες, προτού αρχίσει να παράγει τα προϊόντα που θα του αποφέρουν το εισόδημα που χρειάζεται για τη συντήρηση του ίδιου (και της οικογένειάς του): αυτή η εξασφάλιση επίσης δημιουργεί χρέος – είτε προς τράπεζες είτε προς συγγενείς και φίλους. Εφόσον υπάρχει εισόδημα από την παραγωγή και πώληση των προϊόντων, τέτοια χρέη εξοφλούνται.
Υπάρχουν όμως και χρέη που δημιουργούνται από δάνεια, ενώ δεν υπάρχει το εισόδημα που θα τα εξοφλήσει. Κάποτε μάλιστα, όλο και συχνότερα τα τελευταία έτη, δεν υπάρχει περιουσία με αντίστοιχη προς το χρέος αξία ούτε και πρόθεση αποπληρωμής. Τέτοια συμπεριφορά συνιστά απάτη και κλοπή.
Πολλά κράτη (έως όλα) έχουν δημιουργήσει τέτοια χρέη, με εγγενή αδυναμία αποπληρωμής. Δυστυχώς, η λεγόμενη “οικονομία της αγοράς”, που έχει επικρατήσει στις πλείστες χώρες της Δύσης, με την ελευθεριότητα που παρέχει σε χρηματοπιστωτικές κυρίως επιχειρήσεις να επιδιώκουν κέρδη, σχεδόν χωρίς κανόνες πλέον, επιτρέπει σε ολοένα μεγαλύτερη κλίμακα τέτοια χρέη. Έτσι δεν είναι καθόλου παράξενο που έχουν δημιουργηθεί τόσες οικονομικές κρίσεις τελευταία.
Τα χρέη στην Ευρωζώνη ανήκουν σε αυτή την κατηγορία. Αλλά διαφορετικά είναι τα αίτια χρεοκοπίας στην Ελλάδα, αργότερα και στην Ιταλία, από την Πορτογαλία, Ισπανία, Ιρλανδία (και Ισλανδία).
2. Είναι πια γενικά γνωστό πως τον Σεπτέμβριο 2008 μια από τις μεγαλύτερες χρηματοπιστωτικές εταιρείες του κόσμου, η επενδυτική τράπεζα Lehmann Brothers, κατέρρευσε κι εξαφανίστηκε μετά από περίπου 150 έτη ζωής· περίπου 25.000 υπάλληλοι έχασαν την περιζήτητη δουλειά τους. Το Υπ. Οικονομικών (υπό τον Χανκ Πόλσον) δεν θα έκανε τίποτα να τη βοηθήσει.
Επτά χρόνια νωρίτερα, τον Δεκέμβριο 2001 είχε χρεοκοπήσει η πολυεθνική εταιρία ενέργειας Enron, που ήλεγχε το 25% του φυσικού αερίου των ΗΠΑ και τότε θεωρούνταν η τέταρτη μεγαλύτερη επιχείρηση της Αμερικής με προσωπικό 21.000 υπαλλήλους. Φίλος του Bush και με τη βοήθειά του, ο Ken Lay, διευθύνων σύμβουλος της εταιρείας, είχε αποκτήσει τον έλεγχο του μεγαλύτερου δικτύου αγωγών φυσικού αερίου στην Λατινική Αμερική που εκτεινόταν στις χώρες Κολομβία, Εκουαδόρ, Περού, Βολιβία, Βραζιλία και Αργεντινή(!). H εταιρία δεν εμπορευόταν μόνο φυσικό αέριο αλλά κάθε οικονομικό στοιχείο γης, νερού, πυρός και αέρα, ακόμα και τον αιθέρα των συχνοτήτων του ίντερνετ. Λεγόταν πως “είχε ξανα-ανακαλύψει ολόκληρο το νομισματικό σύνολο” (McLean & Elkind The smartest Guys in the Room: The Amazing Rise and Scandalous Fall of Enron NY 2003).
Το πρόβλημα ήταν πως επρόκειτο για μια περίπλοκη καλοστημένη απάτη. Η εταιρεία βέβαια συνδεόταν στενά με τον Πρόεδρο και γερουσιαστές. Τα επιτόκια έπεφταν από 6,5% σε 3,5% το 2001 και μετά σε 3%. Οι μετοχές της ανέβηκαν στα τρία έτη μετά το 1997 από λιγότερο των $20 σε περισσότερο των $90! Αυτό οφειλόταν σε χρηματιστηριακές απάτες, μαγειρεμένα βιβλία και σε σκηνοθετημένες διακοπές παροχής ηλεκτρισμού (38 μπλάκαουτ σε 6 μήνες!) για να αυξηθούν οι τιμές της κιλοβατώρας! Τεράστια ποσά έμπαιναν στους προσωπικούς λογαριασμούς των 140 τόσων διευθυντών. Αλλά τον Αύγουστο 2001, μετά από κάποιες παραιτήσεις, η μετοχή έπεσε στα $40. Τον Οκτώβριο η εταιρεία ανακοίνωσε $618 εκμ απώλειες για εκείνο τον χρόνο. Τον Νοέμβριο αποκαλύφθηκε πως το περασμένο έτος είχαν δηλωθεί πρόσθετα ανύπαρκτα κέρδη $567 εκμ και τον Δεκέμβριο οι λογιστές αποκάλυψαν πως η Enron χρωστούσε $38 δις – και η μετοχή έπεσε στα $0,30! Τίποτα δεν μπορούσε να τη σώσει. Κι αυτή εξαφανίστηκε.
Ακόμα νωρίτερα, το 1990 η Drexel Burnham Lambert χρεοκόπησε παρότι το 1989 είχε διαχειριστεί 10 δις $ γραμματίων και παραγώγων (που αποδείχθηκαν φούσκες) και ο διοικητής της, Μ. Milken παραπεμπόταν για απάτη. (Στην Ελλάδα, βέβαια, οι μεγάλοι απατεώνες της πολιτικής και της οικονομίας ποτέ δεν δικάζονται.)
Τον Οκτ 2002, ο G.W. Bush εγκαινίαζε τη νέα προσπάθεια για στέγαση λέγοντας “Θέλουμε κάθε Αμερικάνος να έχει τη δική του κατοικία”. Το επόμενο έτος πέρασε το νομοσχέδιο Προπληρωμής για το Αμερικανικό Όνειρο (American Dream Downpayment Act 2003). Χάρη σε αυτό το μέτρο οι δανειστές (τράπεζες κλπ) ενθαρρύνονταν από την ίδια την κυβέρνηση να μην απαιτούν από υποψήφιους δανειολήπτες πλήρη περιουσιακά και εισοδηματικά στοιχεία. Αυτή η χαλάρωση ήταν ο ένας από τους διάφορους μηχανισμούς που οδήγησαν στον μεγάλο κλυδωνισμό του 2008.
3. Η πολιτική αυτή είχε ξεκινήσει τη δεκαετία του 1930 με το New Deal του Ρούζβελτ. Ιδρύθηκαν διάφορα όργανα που έδιναν μακρόχρονα φθηνά δάνεια στους αγοραστές σπιτιών για ιδιοκατοίκηση και το 1938 ιδρύθηκε η Federal National Mortgage Association (Ομοσπονδιακή Εθνική Ένωση Υποθηκών) που αγόραζε τα δάνεια από τις τοπικές ειδικές τράπεζες Savings and Loans (Καταθέσεις και Δάνεια). Στη δεκαετία 1960 ιδρύθηκαν κι άλλα όργανα και το 1977 με τον Νόμο Community Reinvestment Act (Πράξη Κοινοτικής Επανεπένδυσης), όλες οι τράπεζες στις ΗΠΑ έπρεπε να δίνουν δάνεια και στα φτωχότερα μέλη των μειονοτήτων και μαύρων. Υπήρξαν φυσικά πολλές καταχρήσεις, ατασθαλίες και σκάνδαλα υπεξαιρέσεων και χρεοκοπιών όπως η περίπτωση της αναπτυξιακής επιχείρησης Empire Savings and Loans του D. Faulkner στο Ντάλας του Τέξας με απάτες $165 εκμ έως 300 εκμ στη δεκαετία του 1980: τον Μάιο 1991, 326 άνθρωποι καταδικάστηκαν σε φυλάκιση και πρόστιμα έως $8 εκμ. Αλλά το κόστος αυτής της μεγάλης κρίσης μεταξύ 1986 και 1995 ήταν για την κυβέρνηση $153 δις! (H. Pontell & K. Calavita στο Annals of American Academy of Political and Social Science· επίσης Calavita ‘White-Collar Crime in the Savings & Loans Debate, Financial Crime and the State’ στο Annual Review of Sociology No 23, 1997).
Την ίδια δεκαετία 1980 κι ενώ οι τράπεζες Savings and Loans βαθμιαία έχαναν την αξιοπιστία τους και τελικά την εγγύηση του κράτους, η επενδυτική τράπεζα Salomon Brothers στη Νέα Υόρκη μετέτρεψε την κρίση αυτού του τρόπου δανειοδότησης σε ευκαιρία μεγάλου κέρδους. Οι S&L τράπεζες ήθελαν να ξεφορτωθούν τα (επισφαλή) δάνειά τους για να μη χρεοκοπήσουν, οπότε η Salomon τα αγόρασε σε τιμές εξευτελιστικές. Στα τέλη 1983 αυτή η τράπεζα εγκαινίασε το νέο προϊόν των δομημένων ομολόγων που αποτελούνταν από πακέτα των δανείων εγγυημένων από το κράτος. Αυτά τα πακέτα ξαναδιαιρούνταν και συχνά ενώνονταν με άλλα τεμάχια για να πωληθούν. Οι πληρωμές τόκων πήγαιναν τώρα στους κατόχους των ομολόγων που τα αγόραζαν σε τιμές διαμορφωμένες από το ρίσκο και την περίοδο ωρίμανσης. (H τιτλοποίηση και δημιουργία νέων επενδυτικών προϊόντων είχε αρχίσει τη δεκαετία του 1970, φέρνοντας μια μικρή επανάσταση στην τραπεζική λειτουργία. Αλλά το μεγάλο άλμα έγινε στα τέλη της δεκαετίας 1980 με την ανάπτυξη των computer και ορισμένα καινοτόμα προϊόντα, όπως, πχ, τα «εγγυημένα χρεόγραφα» της Drexel Burnham Lambert που το 1989 είχαν αξία $10 δις, μόνο για να αποδειχθούν «σάπια» και η εταιρεία να χρεοκοπήσει το 1990. Αλλά τα εργαλεία της τιτλοποίησης και των παραγώγων αναπτύχθηκαν ποικιλοτρόπως και η χρήση τους απογειώθηκε μετά το 1990.)
Το νέο σύστημα επονομάστηκε securitization ‘διασφάλιση’ και σηματοδοτούσε μια νέα εποχή στη χρηματοπιστωτική σφαίρα. Επειδή αυτά τα δάνεια είχαν κάποια εγγύηση από το κράτος, τα ομόλογα θεωρούνταν σχεδόν κρατικά και πήραν ψηλό βαθμό ως επενδυτικά προϊόντα. Πολλές τράπεζες τώρα μπήκαν στο παιχνίδι και τα μεταπουλούσαν σε άλλες επενδυτικές εταιρίες και ιδιώτες ακόμα και στην Ευρώπη. Ο δανειολήπτης δεν γνώριζε πλέον τον έσχατο δανειστή του που ζούσε στην Πορτογαλία ή στη Νορβηγία κι εισέπραττε τους τόκους. Διότι οι τόκοι ουσιαστικά ήταν το στοιχείο που ενδιέφερε τους ομολογιούχους. Το σύστημα αφύπνισε ολόκληρη τη Wall Street κι αποδείχθηκε τόσο δημοφιλές που ο όγκος αξιών από $200 εκμ το 1983 αυξήθηκε σε $4 τρις το 2007!
4. Αυτά ήταν τα διαβόητα subprime loans ‘ενυπόθηκα στεγαστικά δάνεια’. Αφορούσαν, μην ξεχνάμε, δάνεια για αγορά πρώτων κατοικιών από εργαζόμενους και μη-εργαζόμενους και ως εγγύηση για την εξόφληση υποθηκεύονταν οι ίδιες οι κατοικίες. Και τόσο οι κατοικίες (τούβλα και τσιμέντο ή ξυλεία) όσο και η γη πάνω στην οποία στέκονταν κέρδιζαν σε αξία για μια ολόκληρη γενιά από την δεκαετία 1980 (σε αντίθεση με την Ιαπωνία και τη Βρετανία, όπου οι τιμές ακινήτων έπεφταν στη δεκαετία 1990). Σε ορισμένες πόλεις των ΗΠΑ οι τιμές κατοικιών αυξήθηκαν κατά 170% στη δεκαετία 1997-2007. Μόνο το 2006 οι τιμές ακινήτων γενικά αυξήθηκαν κατά 50%! Οπότε κανείς δεν ανησυχούσε. Όπως είδαμε, υπήρχαν και νομοθετήματα και ενθαρρύνσεις από την εκάστοτε κυβέρνηση που προέτρεπαν τις τράπεζες να χορηγούν δάνεια χωρίς να πολυψάχνουν τη φερεγγυότητα των πελατών τους. Κι αυτό έκαναν οι τράπεζες σε ολοένα μεγαλύτερη κλίμακα. (Οι Έλληνες αναγνώστες ας θυμηθούν εδώ πόσο συχνά τηλεφωνούσαν οι τράπεζές μας εδώ και πρότειναν δάνεια ή την απόκτηση πιστωτικής κάρτας!)
Καθώς η αξία του ακινήτου αυξανόταν, ο κάτοχος συχνότατα δεν προχωρούσε στη γρήγορη εξόφληση αλλά με εγγύηση τη νέα αξία έπαιρνε νέο δάνειο – για νέο αυτοκίνητο, νέα κατοικία, νέα ρούχα, έπιπλα κλπ. Έτσι το σύνολο χρέος μεγάλωνε παντού, χωρίς όμως να υπάρχει καμιά αντίστοιχη παραγωγή αγαθών!
5. Το 1997 οι επενδυτικοί εγκέφαλοι της J.P. Morgan ανακαλύπτουν ένα νέο παράγωγο που σαν τα δομημένα ομόλογα σχετιζόταν με τα στεγαστικά δάνεια. Αυτό ήταν το CDS, το credit default swap, ‘ασφάλιστρο για τη μη-εξόφληση του δανείου’. Αυτό το παράγωγο μπορεί να διακινείται ανεξάρτητα από το ίδιο το δάνειο και τα δομημένα ομόλογα. Ο κάτοχος παίρνει πολλά χρήματα (ανάλογα με την περίπτωση), αν το δάνειο δεν αποπληρωθεί: είναι σαν να στοιχηματίζει πως κάποια κατοικία θα καεί σε πυρκαγιά ή κάποια εταιρεία (ή χώρα) θα πτωχεύσει!
Και αυτά τα παράγωγα αποδείχθηκαν δημοφιλέστατα και σε λίγα χρόνια κυκλοφορούσαν στην αγορά τίτλοι αξίας $60 τρις.
Το 2006 το καταμετρημένο οικονομικό προϊόν όλου του κόσμου ήταν περίπου $47 τρις. Η συνολική αξία γραμματίων και ομολόγων ήταν $68 τρις. Το μέγεθος των παραγώγων, διαφόρων τιτλοποιήσεων, δομημένων ομολόγων και CDS, είχε αξία $473 τρις, δέκα φορές μεγαλύτερη από εκείνη της σύνολης παραγωγής. Το χρήμα απλά γεννούσε νέο χρήμα χωρίς καμιά αντίστοιχη παραγωγή εμπορεύσιμων αγαθών και υπηρεσιών (δηλ. πραγματικού πλούτου)!
6. Ας επανέλθουμε στα στεγαστικά δάνεια.
Οι άνθρωποι νόμιζαν τότε, εκεί γύρω στο 2002, πως η άνοδος θα συνεχιζόταν και αφέθηκαν στο κλίμα ευφορίας κι αισιοδοξίας ξεχνώντας πως ο Οικονομικός Κύκλος έχει γυρίσματα και κάποια ώρα η άνοδος θα σταματήσει και θα ακολουθήσει ένα από τα ανεπιθύμητα φαινόμενα της οικονομίας – στασιμοπληθωρισμός, κάμψη μαλακιά ή απότομο κραχ. Αν συλλογιστεί κανείς ψύχραιμα πως υπάρχει φοβερή διαφθορά κι εγκληματικότητα σε όλα τα επίπεδα κάθε κοινωνίας, τότε, ακόμα και χωρίς προσφυγή σε οικονομολογικές θεωρίες, θα πρέπει να συμπεράνει πως αποκλείεται να μη χειροτερέψουν τα πράγματα κάποια ώρα.
Μερικοί πιο προσγειωμένοι οικονομολόγοι διέβλεψαν πως επρόκειτο για μια φαντασμαγορική φούσκα που θα έσκαγε. Ένας ήταν ο γνωστός J. Stiglitz με το βιβλίο του Globalization and Its Discontent, New York, Norton 2002. Άλλοι επίσης προειδοποίησαν: ο C. Borio της BIS (=Τράπεζα Διεθνών Διακανονισμών), ο R. Rajan, καθηγητής Oικονομικών στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου, ο N. Rubini την Νέας Υόρκης κλπ (σ 35, Καραμούζης Ν. και Χαρδούβελης Γκ. (επιμ) 2011, Από τη Διεθνή Κρίση στην Κρίση της Ευρωζώνης … Αθήνα, Λιβάνης). Επίσης, ο H. Marcopolos δημοσίευσε από το 2000 καταγγελίες για τις φούσκες–απάτες του B. Madoff με την επενδυτική εταιρεία του και τους κινδύνους χρεοκοπίας και μετά υπέβαλε αναφορά στην Επιτροπή Κεφαλαιαγοράς, (ΗΠΑ), Νοεμ. 2005 (σ 163, D. Sarna 2010, A History of Greed New Jersey, Wiley). Υπήρξαν και μερικοί άλλοι, λιγότερο γνωστοί αλλά πολύ πιο ακριβείς. Στην Αγγλία ο Fred Harisson δημοσίευσε τη μελέτη του Boom Bust Λονδίνο 2005 (επανέκδοση 2007, 2010) προειδοποιώντας πως η άνοδος θα κορυφωνόταν το 2007 και θα ακολουθούσε ύφεση το 2010. Στην Αμερική ο F. Foldvary δημοσίευσε μια σειρά μελετών από το 1997 ως την τελευταία του το 2007 The Depression of 2008 Berkeley, Gutenberg Press, που ορθά προβλέπει την απαρχή της κρίσης το 2008. Φυσικά οι μανδαρίνοι των μονεταριστικών οικονομικών, υπουργοί κι άλλοι πολιτικοί, δεν έδωσαν καμιά σημασία καθότι έμεναν βυθισμένοι στις ανοησίες τους.
Την ίδια περίοδο, οι χρηματοοικονομικές εταιρείες εφεύρισκαν νέα παράγωγα για τους επενδυτές σε όλο τον κόσμο. Τα χρέη συσκευάζονταν σε νέα πακέτα, τα RMBS, δηλαδή residential mortgage-backed securities ‘ασφάλειες εγγυημένες από δάνεια κατοικιών’. Ομοίως συσκευασίες χρεών ήταν οι CDO, δηλαδή collateralized debt obligations ‘δεσμεύσεις από εγγυημένα χρέη’ που συνήθως είχαν ως βαθμό ΑΑΑ από τους οίκους αξιολόγησης Moody’s και Standard and Poor’s.
Το 2006 είδε την κορύφωση της ανόδου κι ευφορίας και το 2007 άρχισε η κάμψη. Το πρώτο δείγμα ήρθε τον Φεβρουάριο με την ομολογία της τράπεζας HSBC πως είχε μεγάλες απώλειες από τα ενυπόθηκα δάνεια στις ΗΠΑ. Τον Ιούνιο δύο hedge funds παρουσίασαν σημεία κατάρρευσης στην επενδυτική τράπεζα Bear Stearns και τον Ιούλιο τα διάφορα παράγωγα, ειδικά τα RMBS και τα CDO άρχισαν να υποβιβάζονται σταθερά από τους οίκους αξιολόγησης.
7. Κάθε σοβαρός οικονομολόγος που έχει εντρυφήσει σε κάποιο βάθος στον μέσο Οικονομικό Κύκλο γνωρίζει πως κάθε 16 με 18 έτη, εφόσον δεν γινόταν πόλεμος ή κάποια μεγάλη φυσική καταστροφή, που επηρέαζε την ομαλή εξέλιξη της οικονομίας, οι τιμές της γης κορυφώνονταν επηρεάζοντας τις τιμές των κτισμάτων και μετά μειώνονταν συμπαρασέρνοντας σε κάμψη τη σύνολη οικονομία. Και βέβαια, οι μεγάλες και ισχυρές οικονομίες, παλαιότερα της Βρετανίας και πρόσφατα των ΗΠΑ, επηρέαζαν τις οικονομίες άλλων χωρών – ειδικά στον 21ο αιώνα με τη παγκοσμιοποίηση.
Ο Alvin Hansen του Χάρβαρντ έγραψε το 1941 «Οι υφέσεις που έχουν συμπέσει με την καθοδική φάση του οικοδομικού κύκλου χαρακτηρίζονται από μεγαλύτερη ένταση και διάρκεια» (Fiscal Policy and Business Cycles NY, σ 24). Ο Βρετανός F. Harrison επισημαίνει με αριθμούς το ίδιο φαινόμενο και μάλιστα παραπέμπει στον Alan Greenspan που είπε το 2000 πως «Προβλήματα από ασύνετες επενδύσεις σε γη και ακίνητα εγείρονται με μεγάλη διαχρονική συχνότητα παντού στην υφήλιο» (Boom Bust σ 137, London 2010).
Στις ΗΠΑ του 21ου αιώνα οι τιμές γης και συνεπώς ακινήτων και κατοικιών απογειώθηκαν στα μέσα του 2006 (§4) και μετά, προς το τέλος του έτους, άρχισαν να πέφτουν. Τα έτη 1996-2006 οι πραγματικές τιμές ακινήτων και, φυσικά, εδαφών πάνω στα οποία στέκονταν οι κατοικίες και άλλα κτίρια, ανέβηκαν κατά 92%! Ούτε οι επενδυτές ούτε οι απλοί αγοραστές ήθελαν να δώσουν τις υψηλές τιμές. Έτσι το 2007 άρχισαν να εμφανίζονται απώλειες και χρεοκοπίες καθώς οι μειωμένες τιμές ακινήτων δεν εκάλυπταν τα δάνεια για τα οποία είχαν μπει ως εγγύηση.
Ένας δεύτερος παράγων στην αυξανόμενη κρίση ήταν τα εκατομμύρια των χαμηλόμισθων και άπορων πολιτών που είχαν πάρει δάνειο χωρίς όμως να έχουν το εισόδημα με το οποίο θα το αποπλήρωναν σε 12 ή 15 χρόνια. Οι τράπεζες έκαναν τα στραβά μάτια ακόμα και σε περιπτώσεις όπου καταφανέστατα δεν θα υπήρχε καμιά δυνατότητα εξόφλησης. Οι προεδρικές και άλλες κυβερνητικές παραινέσεις να μη ζητούν πολλά στοιχεία φερεγγυότητας έδιναν απλά επικάλυψη και δικαιολογία για την απληστία τους – να αρπάξουν το ακίνητο της εγγύησης όταν η προθεσμία έληγε χωρίς εξόφληση του δανείου. Μόνο που εδώ η απληστία συνοδευόταν από τρομερή μυωπία και ανοησία. (Και στην Ελλάδα παρουσιάστηκε το ίδιο φαινόμενο όταν οι τράπεζες προσέφεραν στους πάντες δάνεια και πιστωτικές κάρτες χωρίς να πολυζητούν στοιχεία φερεγγυότητας.)
Ο τρίτος παράγων ήταν τα κυβερνητικά μέτρα που ενθάρρυναν και προωθούσαν αυτή τη μυωπική πολιτική (αγαθότατη κατά τα άλλα) όπου ο κάθε πολίτης θα είχε τη δική του κατοικία σε μια δημοκρατία μικροϊδιοκτητών. Δυστυχώς παράλληλα με τέτοια μέτρα, υπήρχαν κι άλλα που άφηναν ελεύθερες τις χρηματοοικονομικές επιχειρήσεις να κάνουν σχεδόν ό,τι ήθελαν κι έτσι να πολλαπλασιάζουν τη ρευστότητα χωρίς να υπάρχει καμιά ανάγκη και καμιά πραγματική παραγωγή αγαθών και υπηρεσιών – μόνο φουσκωμένων κερδών. Υπήρχαν πολλοί νόμοι που ρύθμιζαν τις χρηματοπιστωτικές συναλλαγές από τη δεκαετία 1930 ώστε να αποφευχθεί στο μέλλον ένα μεγάλο κραχ σαν του 1929. Ένας τέτοιος νόμος, πχ, ήταν εκείνος που φορολογούσε αυστηρά όσους δάνειζαν στο εξωτερικό (Interest Equalization Tax) που καταργήθηκε το 1974. Ένας άλλος νόμος, πολύ σημαντικότερος, γνωστός ως Glass-Steagall (1933), απαγόρευε στις εμπορικές τράπεζες, εκεί όπου οι πολίτες καταθέτουν με εμπιστοσύνη τις οικονομίες τους, να κερδοσκοπούν και να τζογάρουν με τα λεφτά των καταθετών. Αυτή η απαγόρευση καταργήθηκε επί Κλίντον (1999) με τη νομοθετική πράξη Gramm-Leach-Billey υπό την πίεση των τραπεζιτών και της Wall Street. (Ο Κλίντον ήταν, υποτίθεται, ένας δημοκρατικός εκπρόσωπος και προασπιστής των φτωχότερων στρωμάτων αλλά κι ένας πόρνος και ψεύτης που τώρα ταξιδεύει ανά τον κόσμο – και στην χώρα μας Αύγουστο 2012 – δίνοντας συμβουλές σε κυβερνήσεις. Πόσο ξεμωράθηκαν οι πάντες!)
Ένας τέταρτος παράγων ήταν η αύξηση των επιτοκίων πάνω από 5% για να συγκρατηθεί ο πληθωρισμός. Όμως αυτή σήμαινε πολύ μεγαλύτερη αύξηση για ορισμένα συμβόλαια, που, σε μερικά μέρη (πχ Detroit), έφθαναν στο 16-17% μετά το δεύτερο έτος!
Έτσι τον Αύγουστο 2007 (βλ και §6 τέλος) χρεοκόπησε η American Home Mortgage και σταδιακά ακολούθησαν άλλες μεγάλες απώλειες και χρεοκοπίες σε τράπεζες και hedge funds ξεπερνώντας το $1 τρις. Στα επόμενα έτη εκατομμύρια άνθρωποι έχασαν τα σπίτια τους!
Ας μην έχουμε όμως καμιά αμφιβολία πως το βασικό και κύριο αίτιο ήταν οι αυξομειώσεις στις τιμές της γης. Αυτό θα εξαλειφόταν με την αποκόμιση των αξιών των εδαφών ή Γεωφορολόγηση. Αλλά ένα τέτοιο μέτρο προϋποθέτει μια βούληση έντιμων και δίκαιων πολιτών και πολιτικών, που σήμερα σπανίζουν.
8. Το 2008 πριν την εξαφάνιση της Lehman Brothers αρκετές άλλες επενδυτικές κι εμπορικές τράπεζες είχαν σοβαρές απώλειες κι αντιμετώπιζαν προβλήματα. Στις ΗΠΑ η Bear Stearns βρέθηκε στο χείλος της χρεοκοπίας αλλά σώθηκε τον Μάρτιο 2008 από τη J. P. Morgan· σχεδόν όλες οι τράπεζες χρειάστηκαν βοήθεια. Στη Βρετανία η τράπεζα Northern Rock χρεοκόπησε και εθνικοποιήθηκε, ενώ η Royal Bank of Scotland ξέμεινε από ρευστό μετά την εξαγορά της ολλανδικής ABN Amro κι κρατικοποιήθηκε· ομοίως η Lloyds μετά τη συγχώνευση με την HBO· πολλές άλλες μικρότερες βρετανικές τράπεζες χρειάστηκαν βοήθεια. Στη Γαλλία η BNP Paribas είχε προβλήματα ήδη από το 2007 και τώρα χρειαζόταν στήριξη. Ομοίως η Fortis στο Βέλγιο και η Commerzbank στη Γερμανία.
Η τραπεζική δυσπραγία απλώθηκε ως πανδημία στις περισσότερες χώρες της Ευρώπης – όλες όσες είχαν τα τοξικά παράγωγα τα οποία έχασαν κάθε αξία.
Η Ισλανδία χρεοκόπησε χάρη στις κερδοσκοπικές περιπέτειες των δύο μεγάλων τραπεζών της Landsbank και Konpthing. Σε αντίθεση με άλλες χώρες δεν δέχθηκε καμιά βοήθεια από το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, δεν αποπλήρωσε τα χρέη των τραπεζών και, μετά από ένα δικό της πρόγραμμα λιτότητας και ανάπτυξης, τώρα βρίσκεται οικονομικά σε καλό δρόμο.
Η Ιρλανδία επίσης προσβλήθηκε από τον τραπεζικό ιό και το 2010 ζήτησε βοήθεια από το ΔΝΤ. Το 1985 το δημόσιο χρέος της ήταν 102% του ΑΕΠ ενώ στην Ελλάδα ήταν 54%. Το 2005 το ελληνικό ήταν 110% ενώ στην Ιρλανδία είχε περιοριστεί στο 30% και το βιοτικό επίπεδο ήταν κατά 40% ψηλότερο του ελληνικού. Αλλά οι τράπεζες φαλίρισαν στα τέλη του 2008 και κρατικοποιήθηκαν ενώ το χρέος της χώρας ανέβαινε για να φθάσει το 100% του ΑΕΠ το 2010 – ένα χρέος € 400 δις.
Τον Απρίλιο του 2011 και η Πορτογαλία ζήτησε βοήθεια από το ΔΝΤ έχοντας διατρέξει μια διαδρομή όμοια με την Ιρλανδία. Ας σημειωθεί πως εκτός από το πρόβλημα με τις τράπεζες, και στις δύο χώρες είχε υπάρξει ένας πυρετός οικοδόμησης. Στην Ιρλανδία μάλιστα το 2006 καταγράφτηκαν 250.000 νέες άδειες κατοικίες! Στην Πορτογαλία το δημόσιο χρέος είχε ανέβει το 2010 σε 90% του ΑΕΠ – κι ανέβαινε· οι μισθοί ανέβαιναν, τα νοικοκυριά δανείζονταν και το κράτος αγόρασε τρία γερμανικά υποβρύχια που δεν χρειαζόταν.
Ο οικοδομικός πυρετός και η τραπεζική κατάρρευση έπληξαν και την Ισπανία. Όπως στις ΗΠΑ, οι τράπεζες Cajas στην Ισπανία έδιναν πενηντακονταετή δάνεια για την αγορά κατοικιών οι οποίες από το 1990 ως το 2009 εμφάνισαν άνοδο τιμών κατά 70%: τα επιτόκια ήταν πολύ χαμηλά (2002-2008). Αλλά το 2009 άρχισε η αντίστροφη μέτρηση και παρά τα €20 δις που δόθηκαν ως βοήθεια ο κλονισμός ήταν ισχυρός και η Τράπεζα της Ισπανίας αναγκάστηκε να πάρει στον έλεγχό της την Caja Sur που είχε τη βάση της στην Κόρδοβα. Στην Ισπανία σήμερα (Αυγ 2012) το τραπεζικό σύστημα χωλαίνει σοβαρά παρά τα δισεκατομμύρια που δέχθηκε από την ΕΚΤ και η οικονομία παραπαίει.
Οι κυπριακές τράπεζες επίσης έχουν προβλήματα διότι εκτέθηκαν στα ελληνικά κρατικά ομόλογα κι έχασαν πολλά δισεκατομμύρια με το κούρεμα του ελληνικού χρέους στις αρχές 2012. Η Κύπρος έχει επίσης δημοσιονομικό πρόβλημα διότι ο δημόσιος τομέας διογκώθηκε υπερβολικά σύμφωνα με τα προγράμματα της σοσιαλιστικής κυβέρνησης του ΑΚΕΛ (=το κομμουνιστικό κόμμα).
Η Ελλάδα δεν είδε τις τράπεζές της να μολύνονται από τα τοξικά παράγωγα των subprime στεγαστικών δανείων και άλλες αμαρτίες. Σήμερα βέβαια οι ελληνικές τράπεζες βρίσκονται σε αξιοθρήνητη κατάσταση και περιμένουν εναγωνίως την ανακεφαλαιοποίησή τους με τα €31 δις – αν αυτή η δόση δοθεί τον Οκτώβριο όπως αναμένεται αισιόδοξα. Η χρεοκοπία μας ήταν καθαρό αποτέλεσμα υπερβολικού δανεισμού, που άρχισε δειλά με τις κυβερνήσεις Καραμανλή 1975-1980 και γιγαντώθηκε με τον Ανδρέα και τον σοσιαλισμό του 1981-9. Το θέμα το εξετάσαμε λεπτομερώς κι επαναληπτικά σε προηγούμενα άρθρα.
(Για τις στατιστικές είμαι χρεωμένος κι εγώ στους N. Ferguson The Ascent of Money, ΝΥ Penguin Press 2008, και M Lynn Bust Bloomberg/Wiley 2011.)
9. Κλείνοντας πρέπει να αναφερθώ στη λεγόμενη «συστημική» αιτία των κρίσεων στην Ευρωζώνη. Μερικοί, κυρίως αριστεροσοσιαλιστές, ισχυρίζονται πως φταίει το ίδιο το «σύστημα» στην Ευρωζώνη, όχι ο υπερδανεισμός, οι σπατάλες κι άλλες αμαρτίες των κυβερνήσεων της περιφέρειας του Νότου. Γνήσια αριστεροσοσιαλιστική, αυτή η αντίληψη δίνει συγχωροχάρτι στις σοσιαλιστικές κυβερνήσεις (και ανόητους όπως ο Μπερλουσκόνι και ο δικός μας Κωστάκης Κ) και ρίχνει το φταίξιμο στους «κακούς» καπιταλιστές βορειοευρωπαίους και κυρίως Γερμανούς, Αυστριακούς, Ολλανδούς και Φινλανδούς που εκμεταλλεύονται τους ατυχείς, καλοκάγαθους Νότιους. Ο Π. Τσίμας μάλιστα υποδείχνει πως το μόνο αμάρτημα της Πορτογαλίας ήταν το εμπορικό έλλειμμα – σε αντίθεση με άλλους αναλυτές που αναφέρω στο §2 και την παράγραφο για την Πορτογαλία. (Βλ. σ 161-165 Το Ημερολόγιο της Κρίσης, Αθήνα, Μεταίχμιο 2011: αναφέρονται ως αυθεντίες-πηγές ο πρώην υπουργός του ΠΑΣΟΚ Ν. Χριστοδουλάκης κι ένας άγνωστος Αμερικανός, ο κ. Μανσόρι.)
Το επιχείρημα του κ. Τσίμα περί Πορτογαλίας είναι ανυπόστατο. Εκτός από το έλλειμμα, η Πορτογαλία έχει φτωχή οικονομία (τουρισμός, αγροτικά και ξυλεία και χαρτί) και οι σοσιαλιστικές της κυβερνήσεις προχώρησαν στα συνηθισμένα σοσιαλιστικά προγράμματα: αυξήσεις μισθών, παροχές, διόγκωση κράτους κλπ. Και αναρωτιέται κανείς τι τα ήθελαν τα τρία υποβρύχια: άμυνα κατά των Ισπανών, Γάλλων, Βρετανών ή ψαριών στον Ατλαντικό;
Είναι αδιαμφισβήτητο γεγονός πως οι νότιες χώρες είχαν υψηλό εμπορικό έλλειμμα. Και είναι γεγονός πως η Γερμανία τροφοδοτεί με βιομηχανικά προϊόντα όλες τις χώρες της Ευρωζώνης και της υφηλίου – αποκομίζοντας μεγάλα κέρδη. Το δεύτερο γεγονός δεν είναι καθόλου η αιτία του πρώτου.
Άλλες χώρες όπως η Αυστρία, το Βέλγιο, η Ολλανδία κλπ δεν παρουσίασαν σοβαρά ελλείμματα, παρότι κι αυτές εισάγουν γερμανικά προϊόντα.
Η Ιρλανδία δεν ανήκει στη νότια περιφέρεια.
Άλλες χώρες εκτός Ευρωζώνης επίσης χρεοκόπησαν, όπως η Ισλανδία και η Ουγγαρία, χωρίς μάλιστα να έχουν εμπορικό έλλειμμα.
Επιπλέον, οι ΗΠΑ έχουν σχεδόν μόνιμο έλλειμμα στο εμπορικό ισοζύγιο πληρωμών. Ο Roy Allen εξετάζει εκτενώς τα ελλείμματα (λεπτομερώς την τετραετία 1981-4, οπότε το έλλειμμα ήταν $155 δις) και συμπεραίνει πως αυτά γενικά βοήθησαν την αμερικανική οικονομία, καθώς τώρα υπήρχαν περισσότερα δολάρια σε άλλες χώρες για να τα επενδύσουν πίσω στις ΗΠΑ πληρώνοντας μεγαλύτερα ποσά από αυτά που θα πλήρωναν αμερικανοί επιχειρηματίες (σ 37-42: Financial Crisis and Recession in the Global Economy Northhampton MASS, Ε. Εlgar publishing, 1999).
Έτσι ας αφήσουμε αυτή τη δικαιολογία. Η βασική αιτία σε όλες τις περιπτώσεις είναι η έλλειψη αποδοτικής εργασίας, συνοδευόμενη από σοσιαλιστικές σπατάλες, διόγκωση του δημόσιου τομέα και, βέβαια, υπερδανεισμό. Και πίσω από αυτή την αιτία είναι το τριπλό ΑΑΑ της δικής μου αξιολόγησης: άγνοια, αλαζονεία και απληστία.
