1. Πολλοί αναλυτές, ακαδημαϊκοί, οικονομολόγοι, δημοσιογράφοι κ.α. λένε πως η κρίση στην Ελλάδα ήταν η αιτία ή αφορμή για την κρίση στην Ευρωζώνη. Ή, σε διαφορετική διατύπωση, πως η τωρινή κρίση στην Ευρώπη οφείλεται στην κρίση του Ευρώ.
Σε κάθε περίπτωση δίνονται λόγοι πολιτικοοικονομικοί. Συχνά οι συγγραφείς χρησιμοποιούν άλλα επίθετα μιλώντας για αίτια επικοινωνιακά (για πιο σύγχρονα φαινόμενα), θεσμικά, θρησκευτικά, κοινωνικά ή πολιτισμικά, ανάλογα με το φαινόμενο. Όλα όμως αυτά τα επίθετα δεν περιγράφουν αιτίες ή λόγους, αλλά μέσα και μηχανισμούς διαμέσου των οποίων το φαινόμενο – ανάπτυξη, κατάρρευση, κρίση, στασιμότητα κλπ – εκδηλώνεται στο επίπεδο που εμείς το παρατηρούμε.
Το να αποδίδεις την κρίση στην Ευρωζώνη στο Ευρώ ή στην Ελλάδα (και τις άλλες δοκιμαζόμενες χώρες), ή το να λες πως μια κρίση οφείλεται σε άλλη, μικρότερη, συμπυκνώνεις το όλο φαινόμενο σε ανακριβείς απλουστεύσεις και αγνοείς τα πραγματικά αίτια.
Οι αληθινές αιτίες πάντα βρίσκονται στον αιτιακό κόσμο, που είναι κόσμος διαφορετικός, ξεχωριστός από αυτόν του φαινομένου που εξετάζουμε ή, αν αυτό ακούγεται υπερβολικό και θέλουμε να μείνουμε στον ίδιο κόσμο, ας πούμε πως τα αίτια βρίσκονται σε ένα επίπεδο πολύ λεπτότερο και διαφορετικής φύσης από το επίπεδο στο οποίο ξετυλίγεται το φαινόμενό μας.
2. Ας πάρουμε ένα κοινό, χοντρό παράδειγμα. Ένας άνθρωπος Βήτα πάει και γρονθοκοπά κάποιον άλλον, τον Άλφα κι εξηγεί πως το έκανε διότι (=το αίτιο είναι ότι) ο Άλφα τον είχε κτυπήσει νωρίτερα. Και όλοι μας – ακόμα και οι διάφοροι δικαστικοί λειτουργοί σε μεγάλο βαθμό – αποδεχόμαστε το κίνητρο.
Αλλά η πραγματικότητα είναι πολύ διαφορετική. Ο Βήτα κτύπησε τον Άλφα διότι (=το αίτιο είναι ότι) ήθελε να το κάνει. Η απλή αλήθεια είναι πως στο νου του Βήτα (και όλων μας) υπάρχουν πολλές και ποικίλες ιδέες και αξίες: μερικές από αυτές συγκεντρώθηκαν σε μια επιθυμία να εκδικηθεί με όμοιο τρόπο, δηλαδή στην επιθυμία να κάνει τον άλλον να υποφέρει εξίσου, αν όχι χειρότερα.
Η αντίδραση του Βήτα θα μπορούσε να ήταν πολύ διαφορετική. Αν ο ίδιος ήταν ένας ευσυνείδητος και ειλικρινής χριστιανός, αν δηλαδή κρατούσε στο νου του διαφορετικές ιδέες και αξίες, παρμένες από τη γνήσια χριστιανική διδασκαλία που λέει πως πρέπει να αγαπάς τους εχθρούς σου, να τους συγχωρείς και να προσεύχεσαι για αυτούς, τότε όχι μόνο δεν θα κτυπούσε τον Άλφα, αλλά θα τον συγχωρούσε συμπονετικά – και ίσως να γύριζε και την άλλη παρειά για πρόσθετο κτύπημα!
3. Το αιτιακό επίπεδο είναι η σφαίρα των αξιών, επιθυμιών και ιδεών στον ψυχολογικό κόσμο μας: αυτή είναι η σφαίρα της ηθικής. Γι’ αυτό ευθύς εξαρχής, μόλις άρχισα να παρουσιάζω αυτά τα άρθρα, έγραψα πως η κρίση – όπου όντως υπάρχει – δεν είναι πολιτικο–οικονομική κλπ αλλά ηθική.
Η κρίση στην Ευρωζώνη και την Ευρωπαϊκή Ένωση ευρύτερα οφείλεται ουσιαστικά και πρώτιστα σε ξέσπασμα ανηθικότητας. Το ίδιο και η κρίση του νομίσματος, του Ευρώ.
Ανέπτυξα διεξοδικά το θέμα ηθικής και ανηθικότητας στο φύλλο Αρχές Διακυβέρνησης, 1: Οικονομικό ή πολιτικό; (§2). Με τους όρους αυτούς δεν αναφέρομαι ούτε στην ακαδημαϊκή φιλοσοφία με τη στεγνή πολυλογία και τη στυγνή αφαίρεσή της, ούτε στη χριστιανική εκκλησία με την υποκρισία και τη στειρότητά της.
Με την «ηθική» εννοώ κάτι άμεσο και πρακτικό στη συμπεριφορά: τη συγκράτηση εγωιστικών επιθυμιών που διεκδικούν μόνο το συμφέρον του ατόμου ή και συγγενών και φίλων, ενώ αγνοούν τις ανάγκες των άλλων, των αγνώστων, των ξένων. Εννοώ επίσης μια συμπεριφορά που εναρμονίζεται με ό,τι είναι ορθό και λογικό, έντιμο και νόμιμο και αποβλέπει στο καλό του ατόμου αλλά μέσα στο πλαίσιο του καλού του σύνολου Έθνους.
Η ηθική αυτή συνίσταται σε απλές αρχές ή αρετές που διατυπώθηκαν σε πολλούς θρησκευτικο–φιλοσοφικούς κώδικες νόμων αλλά σήμερα είναι μάλλον δυσεύρετες στην πράξη αφού δεν διδάσκονται από νωρίς έμπρακτα: Δηλαδή (α) δεν φονεύουμε και δεν βλάπτουμε άλλους σωματικά και ψυχικά• (β) δεν ψευδόμαστε αλλά λέμε την αλήθεια έστω κι αν νομίζουμε πως αυτή μειώνει το συμφέρον ή το ίματζ μας• (γ) δεν κλέβουμε από άτομα ή από την κοινωνία• (δ) δεν νοθεύουμε σχέσεις, πράγματα και θεσμούς• (ε) δεν συσσωρεύουμε περισσότερα από όσα χρειαζόμαστε φθονώντας τους άλλους και τα αγαθά τους.
Πρόβλημα πολιτικό, οικονομικό, κοινωνικό ή ό,τι άλλο, αναφύεται όταν κάποιος, ή κάποια ομάδα πολιτών ή κυβερνητών, παραβιάζει αυτές τις αρχές, διότι υποκινείται από έντονη επιθυμία να αποκτήσει κάτι παράνομα ή σε βάρος άλλων. Η παραβίαση αυτή είναι ανηθικότητα και οφείλεται, όπως όλοι ξέρουμε, αλλά το καλύπτουμε μέσα μας, στον εγωισμό – «ιδιοτέλεια να καρπωθείς το αίμα των άλλων», το λέει ο ποιητής Σεφέρης.
4. Πολλοί κάνουν υποθέσεις και μερικοί, πιο παράτολμοι, κάνουν προβλέψεις για την κατάρρευση του Ευρώ και τη διάσπαση της Ευρωζώνης. Τέτοιες αμφιβολίες για την επιβίωση του ενιαίου ευρωπαϊκού νομίσματος δεν είναι αβάσιμες. Οι διάφοροι αναλυτές, δημοσιογράφοι και οικονομολόγοι κάποτε αναφέρουν μάλιστα ως ιστορικά (=εμπειρικά) τεκμήρια τις ανάλογες νομισματικές Ενώσεις, όπως εκείνες της Στερλίνας και του Δολαρίου, που κατέρρευσαν άδοξα στο σχετικά πρόσφατο παρελθόν.
Υπάρχουν όμως ορισμένες διαφορές.
Η Ενωμένη Ευρώπη ξεκίνησε σαν όραμα Ένωσης των ευρωπαϊκών κρατών, όχι τόσο στο νομισματικό επίπεδο όσο στο πολιτικό: οι Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπης – όπως οι United States of America. Το μέτρο του κοινού ευρωπαϊκού νομίσματος εφαρμόστηκε όχι ως αυθύπαρκτος και αυτεξούσιος σκοπός για οικονομικές συναλλαγές μόνο, αλλά ως μέσο για την προαγωγή και υλοποίηση της πολιτικής ενότητας επίσης.
Έγιναν σφάλματα και παραλείψεις. Πχ. η συμφωνία του Μάαστριχτ είχε προβλέψει και φροντίσει για πολλά όχι όμως για δύο σημαντικότατα θέματα. Το ένα σχετίζεται με την ίδια τη νομισματική και γενικότερα την οικονομική πολιτική. Το άλλο αφορά τα βήματα για την πολιτική ενοποίηση – και μάλιστα γρήγορα. Διότι δίχως πολιτική ενοποίηση δεν μπορεί να λειτουργεί αποτελεσματικά και σίγουρα όχι για πολύ καιρό, η νομισματική ένωση.
Στο οικονομικό/νομισματικό θέμα, η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα δεν λειτουργούσε ως αληθινή Κεντρική Τράπεζα (όπως σε κάθε ανεξάρτητη χώρα) και δεν υπήρχαν μηχανισμοί αλληλεγγύης/στήριξης στην περίπτωση που μια χώρα της Ευρωζώνης έφθανε στο χείλος της χρεοκοπίας.
5. Πολύ ορθά οι αναλυτές υποδείχνουν αυτή τη σοβαρή παράλειψη. Αλλά εξίσου σοβαρή παράλειψη είναι και η αλληλεγγύη που θα έπρεπε και πρέπει έμπρακτα να επιδεικνύει κάθε χώρα προς τις αδελφές χώρες (=τους Ευρωπαίους Εταίρους της, αν θέλετε), φροντίζοντας να μη φθάνει σε χρεοκοπία.
Πολύ ορθά επισημαίνουμε την έλλειψη μηχανισμών ή τη δυσλειτουργία τους, αλλά τα αίτια για μια χρεοκοπία ή έστω οικονομική κρίση βρίσκονται στο λεπτότερο επίπεδο της ηθικής, στον νοητικό ή ψυχολογικό κόσμο.
Η Ελλάς δέχθηκε στα τελευταία 30 έτη, αν θυμάμαι καλά, πάνω από €360 δις σε επιδοτήσεις από την ΕΕ. Οι επιδοτήσεις αυτές προφανώς δεν έφθαναν. Έπρεπε, νομίζαμε, να ξοδεύουμε πολύ περισσότερα κι έτσι κυβέρνηση και λαός επιδοθήκαμε σε μια ασυγκράτητη και ασυνείδητη ασωτία. Οι κυβερνήσεις δανείζονταν ολοένα περισσότερα χρήματα, πάνω από τις επιδοτήσεις και τα έσοδα από την εγχώρια παραγωγή. Αυτός ο πακτωλός ξοδευόταν σε αυξανόμενη κατανάλωση, σε αυξανόμενες εισαγωγές (έναντι μειωμένων εξαγωγών) και στην συντήρηση ενός αυξανόμενου, υπερτροφικού πελατειακού τμήματος του διεφθαρμένου Δημοσίου.
Γιατί λοιπόν θα πρέπει να δείξουν συμπόνια, αλληλεγγύη και στήριξη τα εύρωστα ευρωπαϊκά κράτη σε μια χώρα όπου διεφθαρμένες κυβερνήσεις διασπάθιζαν υπέρογκα ποσά σε καταναλωτική ασέλγεια ενθαρρύνοντας την πελατεία των ψηφοφόρων και κομματόσκυλων σε δόλο και απάτη – από ψευδείς δηλώσεις για ελιές, μπαμπάκι, μελίσσια και όποια άλλη ανύπαρκτη παραγωγή μέχρι ψευδή στατιστικά στοιχεία προς τις Βρυξέλλες;….
Ποια αλληλεγγύη δείξαμε εμείς καθώς επιχειρούσαμε σε κάθε ευκαιρία να κοροϊδέψουμε και να ξεγελάσουμε τους «κουτόφραγκους»;
(Και ας μην πεταχτούν οι σούπερ–έλληνες να πουν πως η Γερμανία μας χρωστά αποζημιώσεις από την Κατοχή, πως οι Ευρωπαίοι μας πουλούν τα προϊόντα τους και πως γενικά είμαστε αθώα θύματα εκμετάλλευσης. Για τις αποζημιώσεις υπάρχουν Διεθνή Δικαστήρια και για τα υπόλοιπα μόνο οι κουτοπόνηρες κυβερνήσεις μας είναι υπεύθυνες και ένας λωλαμένος λαός σύγχρονων λωτοφάγων που τις ψηφίζει.)
6. Όπως καταλαβαίνετε, πάψαμε από ώρα να μιλάμε για μηχανισμούς και οικονομικές ή νομισματικές (δυσ)λειτουργίες. Μιλάμε για χαρακτήρα και ήθος – για ηθική. Όσους άψογους μηχανισμούς και αν εγκαταστήσουμε, η ανηθικότητα θα βρει τρόπους να τους παρακάμψει πρώτα και μετά να τους διαβρώσει.
Μόνο αυστηρές, παραδειγματικές τιμωρίες μπορούν να βοηθήσουν. Ούτε αυτές μπορούν να εξαλείψουν πλήρως τη διαφθορά αλλά μπορούν να την περιορίσουν αποτρέποντάς την σε αρκετές περιπτώσεις. Αλλά οι πολιτευτές με την ανοχή του λαού, με ένα συντεχνιακό Σύνταγμα, Κανονισμό της Βουλής, διάφορους νόμους και επιτήδειες πρακτικές, εδραίωσαν ένα σύστημα ασυλίας και ατιμωρησίας για τους απατεώνες πολιτικούς μας.
Μη νομίζετε πως κλείνω τα μάτια και τα αυτιά στην ανηθικότητα των Εταίρων μας. Καθόλου. Η άγνοια και ο εγωισμός ανθίζουν εξίσου εύκολα σε βορειότερα κλίματα.
Όλα τα Κράτη–έθνη στη γνωστή ιστορία του Ανθρώπου συμπεριφέρονται σαν σαρκοβόροι θάμνοι – ναι, υπάρχουν τέτοιοι – στις τροπικές ζούγκλες. Αναπτύσσονται σε κάθε κατεύθυνση, και οι κάλυκες των όμορφων ανθών τους θα ρουφήξουν οτιδήποτε πλησιάσει.
Αλλά δεν γράφω για τους Ευρωπαίους. Καλό είναι όλοι εμείς να συνειδητοποιήσουμε τα δικά μας σφάλματα αντί να πλανιόμαστε στην ονειροπόληση πως, ενώ εμείς κτίζαμε Παρθενώνες, οι άλλοι βρίσκονταν στο βόρβορο της βαρβαρότητας. Σήμερα οι άλλοι δεν είναι ακριβώς βάρβαροι κι εμείς δεν κτίζουμε Παρθενώνες.
7. Ο Μάρκο Πόλο, ο Βενετσιάνος έμπορος και ταξιδευτής (1254–1324), στην αφήγηση των ταξιδιών του στην Άπω Ανατολή περιγράφει πώς λειτουργούσε τότε το χαρτονόμισμα (όπως και σήμερα παντού).
Σε ηλικία 17 ετών ταξίδεψε στη μακρινή Ασία κι έμεινε με τον πατέρα και τον θείο του στην Αυλή του μεγάλου Κούμπλαϊ Κχαν πολλά χρόνια. Απολάμβανε την εμπιστοσύνη του πανίσχυρου Μογγόλου, διορίστηκε σε διάφορα υψηλά αξιώματα και ταξίδεψε σε σημαντικές αποστολές σε πολλές περιοχές της αυτοκρατορίας, που εκτεινόταν από τη Μογγολία και την Κίνα ως τα δυτικά της Περσίας. Και σε αυτή την τεράστια επικράτεια, πολύ μεγαλύτερη από την Ευρώπη και τις ΗΠΑ, κυκλοφορούσε μόνο ένα νόμισμα.
Όταν ο Μάρκο επέστρεψε, ώριμος άνδρας πια, πολέμησε με τους συμπατριώτες του ενάντια στη Γένοα και πιάστηκε αιχμάλωτος (1298). Στη φυλακή, με την ενθάρρυνση του συγκρατούμενού του Rustichello της Πίζας, υπαγόρευσε το μακρύ χρονικό των ταξιδιών κι εμπειριών του. Αυτό εκδόθηκε αργότερα (σε πολλές εκδοχές) με το όνομα Il Milione, δηλαδή Το ένα Εκατομμύριο [Ψέματα], διότι κανείς δεν πίστευε όλα όσα γράφτηκαν εκεί μέσα. Σήμερα το βιβλίο είναι γνωστό ως Περιγραφή του Κόσμου και κυρίως, πιο συχνά, ως Τα Ταξίδια του Μάρκο Πόλο. Έγραψε, λοιπόν:
Σε αυτή την πόλη Kanabalu βρίσκεται το νομισματοκοπείο του μεγάλου Κχαν, ο οποίος, μπορεί να λεχθεί αληθινά, εξουσιάζει το μυστικό του αλχημιστή, διότι κατέχει την τέχνη να παράγει χάρτινο νόμισμα… Όταν ετοιμαστεί για χρήση πρέπει να κοπεί σε κομμάτια διαφόρων μεγεθών και ποσών … η εκτύπωση αυτού του χάρτινου νομίσματος επικυρώνεται με τους ίδιους τύπους και τελετουργίες σαν να επρόκειτο για χρυσάφι και ασήμι… Η πράξη της παραχάραξης τιμωρείται με θάνατο. Όταν παραχθεί έτσι σε μεγάλες ποσότητες, κυκλοφορεί σε όλη την επικράτεια του μεγάλου Κχαν και κανένας δεν τολμά να αρνηθεί πληρωμή με αυτό, αλλιώς βάζει σε κίνδυνο τη ζωή του. Όλοι οι υπήκοοί του το δέχονται ανεπιφύλακτα, διότι, όπου κι αν τους οδηγήσει η επιχείρησή τους, μπορούν να το ανταλλάξουν με εμπορεύματα που θα έχουν την ευκαιρία να αγοράσουν – όπως μαργαριτάρια, κοσμήματα, χρυσός ή ασήμι. Με αυτό το χαρτονόμισμα μπορεί να αγοραστεί κάθε αντικείμενο.
Η αυτοκρατορία του Κούμπλαϊ Κχαν ήταν ασύγκριτα μεγαλύτερη από την Ευρώπη, καθότι εκτεινόταν από την Μογγολία ως την Περσία συμπεριλαμβάνοντας πιο πολλά κράτη, πιο πολλές εθνότητες, πιο πολλούς λαούς από τις χώρες της Ευρώπης. Το νόμισμα λειτουργούσε άψογα και απρόσκοπτα διότι το στήριζε μια ισχυρή, σταθερή κυβέρνηση, η εξουσία του Κχαν, αλλά και διότι κάθε νομισματική παρανομία επέφερε την τιμωρία του θανάτου.
8. Οι ΗΠΑ έγιναν μια ενιαία ομοσπονδιακή χώρα διότι οι κάτοικοι, παρά τις διαφορετικές χώρες καταγωγής τους, εξαιρουμένων των γηγενών Ινδιάνων, μοιράζονταν μια κοινή θρησκεία (διάφορες σέκτες του Χριστιανισμού) και κοινή κληρονομιά Δικαίου (με διάφορες παραλλαγές σε ήθη, έθιμα και εθνικές παραδόσεις), και τελικά όλοι παραδέχθηκαν νωρίς την Αγγλική ως κοινή γλώσσα. Επίσης, οι πρώτοι Πρόεδροι φάνηκαν να είναι άνδρες αξιοθαύμαστου ήθους.
Σε όλες τις χώρες υπάρχει ενότητα, συνήθως μόνο αν υπάρχει κοινή γλώσσα, κοινή παράδοση Δικαίου (με την ποικιλία τοπικών εθίμων και ηθών) και κοινή θρησκεία. Αλλιώς παρουσιάζονται κρίσεις διχόνοιας. Βέβαια, σε κάθε περίπτωση διαφοράς και διχόνοιας, αν επικρατεί ψύχραιμη λογική, όπως στο Βέλγιο, οι δυσκολίες ξεπερνιόνται σχετικά εύκολα.
9. Τα Ευρωπαϊκά Έθνη δείχνουν να θέλουν την ενότητα. Αλλά ταυτόχρονα δείχνουν απροθυμία να αποκολληθούν από τις εθνικές προσκολλήσεις τους. Η θρησκεία δεν είναι σημαντική δυσκολία, μιας και όλα τα έθνη ακολουθούν τον Χριστιανισμό αλλά οι περισσότεροι κατά βάθος τείνουν προς τον αθεϊσμό. Το Δίκαιο, παρά τις παραλλαγές του και την ποικιλία παραδόσεων και εθίμων, έχει κοινή καταγωγή από το Ρωμαϊκό Δίκαιο. Το θέμα της γλώσσας όμως παρουσιάζει σοβαρή δυσκολία.
Από την άλλη, πάλι, βλέπουμε πως, παρά την απόσταση που η Βρετανία κρατά από την ΕΕ, η Αγγλική έχει επικρατήσει ως δεύτερη γλώσσα σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες. Δεν θα χρειαστεί καμιά ιδιαίτερη προσπάθεια, πέραν της αποστασιοποίησής μας από την υπερήφανη εθνικοφροσύνη μας, να υιοθετήσουμε την Αγγλική ως κοινή γλώσσα.
Εδώ πάλι εμείς οι σούπερ–έλληνες (και άλλοι σούπερ–εθνικόφρονες λαοί) αντιστεκόμαστε σθεναρά όχι μόνο ενάντια στην υιοθέτηση κάποιας ξένης γλώσσας ως κοινό μέσω επικοινωνίας, αλλά και στην απώλεια μιας (ανύπαρκτης) εθνικής κυριαρχίας. Η θλιβερή αλήθεια είναι πως η κυριαρχία μας έχει διαβρωθεί εδώ και πολλές δεκαετίες από την εθνική ασωτία μας με ξένα λεφτά. Έτσι οι αξίες μετοχών στο Χρηματιστήριο Αθηνών ανεβοκατεβαίνουν σαν γιογιό με τα παρεμβατικά παιχνίδια μαζικών ξένων κεφαλαίων ενώ περιμένουμε ξένους τουρίστες σε κρουαζιερόπλοια και, περισσότερο, ξένους επενδυτές. Έτσι και ο Ανδρέας Παπανδρέου υπνώτιζε τις ευσυγκίνητες μάζες με συνθήματα «ΕΟΚ και ΝΑΤΟ το ίδιο συνδικάτο» αλλά και στην ΕΟΚ και στο ΝΑΤΟ έμενε για να εκμεταλλεύεται τα ευρωπαϊκά κονδύλια, και στους Αμερικάνους χάριζε τις βάσεις τους.
Σήμερα, σε όλη την Ευρωζώνη, λαοί και κυβερνήσεις πρέπει να αποφασίσουμε κατά πόσο θέλουμε μια Ενωμένη Ευρώπη με ισχυρή κεντρική κυβέρνηση και με Υπουργεία Άμυνας, Εξωτερικών και Οικονομικών. Χωρίς κεντρική πολιτική εξουσία υπεράνω των χρηματοπιστωτικών οργάνων και λειτουργιών (βλ. φύλλο Δημόσιος και Ιδιωτικός Τομέας), το ευρώ δεν θα αντέξει για πολύ, ούτε η Ευρωζώνη. Απλώς για κάποιο διάστημα, οι πιο ισχυρές οικονομίες της Γαλλίας και Γερμανίας θα το παίζουν ηγέτες και θα σέρνουν τον χορό. Αλλά και η Γαλλία δεν θα ανέχεται για πολύ την ηγεμονία της Γερμανίας: η Γαλλία έχει πυρηνικό οπλοστάσιο.
Στην ουσία του, το όλο ζήτημα είναι θέμα αξιών, ιδεών και επιθυμιών και ανήκει στη σφαίρα της ηθικής – στον ψυχολογικό κόσμο των αιτιών.
