1. Ο ισπανικός στρατός στο Μαρόκο υπό την ηγεσία του στρ. Φρανσίσκο Φράνκο εξεγέρθηκε κατά της Ρεπουμπλικανικής Κυβέρνησης στις 17/7/1936. Την επομένη απλώθηκε σε όλη την ισπανική χερσόνησο. Ανακόπηκε στις 19 Ιουλίου στις μεγάλες πόλεις (Μαδρίτη, Μπαρτσελόνα, Βαλένθια, Μπιλμπάο) χάρη στη γενική απεργία και το ξεσήκωμα των εργατικών τάξεων.
Έτσι ξεκίνησε ο φοβερός Εμφύλιος. Μα η εξέγερση του Φράνκο είχε μακρά προϊστορία.
Στην έντονη σύγχυση της δεκαετίας 1920 οι στρατιωτικοί είχαν και τότε αρπάξει την εξουσία διορίζοντας (Σεπ 1923) δικτάτορα στο πλευρό του Βασιλιά τον στρ. Μιγκέλ Πρίμο ντε Ριβέρα. Αυτός δεν κατόρθωσε ποτέ να κερδίσει τη στήριξη κάποιου σοβαρού λαϊκού κινήματος. Παραδοσιακός μεγαλοκτηματίας κυβερνούσε όπως ζούσε, μεθώντας τακτικότατα και αγνοώντας τους νόμους και τις λεπτότητες του κατεστημένου.
Ο βασιλιάς τον απέλυσε τον Ιανουάριο 1930. Μα στις εκλογές που προκήρυξε 12 Απριλίου 1931, ο βασιλιάς έχασε την υποστήριξη σε όλες τις μεγάλες πόλεις και στην ύπαιθρο είχε κάποια πλειοψηφία λόγω πίεσης από τους κτηματίες. Την επόμενη, λοιπόν, κηρύχθηκε η Δημοκρατία στις πρωτεύουσες πολλών επαρχιών, μετά έγιναν διαδηλώσεις στους δρόμους της Μαδρίτης και ο βασιλιάς εγκατέλειψε την πόλη για να αποφευχθεί ένας εμφύλιος.
Έτσι από τότε, για πρώτη φορά, πήραν την εξουσία οι δημοκράτες εκσυγχρονιστές.
2. Στην πράξη το νέο καθεστώς δεν ευδοκίμησε. Χτίστηκαν σχολεία, νοσοκομεία, παιδικές χαρές, συνοικίες και θέρετρα. Μα η επίσημη εκκλησία αρνήθηκε να αναγνωρίσει τη νεόκοπη δημοκρατία, νέοι νόμοι για παιδεία και διαζύγια δεν εφαρμόστηκαν και κτηματίες καταδίωκαν τους μικρούς αγρότες και απέρριπταν κάθε αγροτική μεταρρύθμιση. Απεργίες και μια εξέγερση ανθρακωρύχων στις Αστούριες καταπνίγηκαν βίαια.
Η Δεξιά έκανε μια προσπάθεια να ξαναπάρει την εξουσία στις εκλογές του Φεβρουαρίου 1936 σχηματίζοντας ένα Εθνικό Μέτωπο, μα απέτυχε. Το Λαϊκό Μέτωπο των αριστερών πήρε απόλυτη πλειοψηφία. Υπερτερούσαν οι σοσιαλιστές και, περισσότερο, οι αναρχικοί – ενώ οι κομμουνιστές ήταν μια μικρή μειοψηφία με 10.000 μόνο εγγεγραμμένα μέλη στις κομματιασμένες τοπικές οργανώσεις τους.
Η αριστερή δημοκρατική παράταξη ήταν διασπασμένη ενώ το δεξιό μέτωπο ήταν ενωμένο και ισχυρό. Στους 4 επόμενους μήνες υπήρξαν τρομερές εντάσεις και συγκρούσεις: έγιναν πάνω από 260 πολιτικές δολοφονίες και 1.280 κακοποιήσεις, ενώ πυρπολήθηκαν 135 εκκλησίες, λεηλατήθηκαν 70 πολιτικά κέντρα και 10 εφημερίδες και ξέσπασαν πάνω από 300 μικρές και μεγάλες απεργίες.
Η χώρα βρισκόταν σε ημιπαράλυτη κατάσταση. Μόνο ο στρατός είχε πειθαρχία και, φυσικά, σταθερότητα και δύναμη. Και η Φάλαγγα, παρότι πήρε μόλις 44.000 ψήφους.
3. Σε αντίθεση με την Ιταλία, τη Γερμανία και άλλες ευρωπαϊκές χώρες, στην Ισπανία ο φασισμός (=η Φάλαγγα) ήταν αρχικά κίνημα διανοουμένων. Ιδρυτής ήταν ο φιλόσοφος Ραμίρο Λεντέσμα Ράμος, μια εξαιρετική για την ευρυμάθειά της προσωπικότητα. Αυτός και μια μεγάλη παρέα νεότερων διανοούμενων, εμπνευσμένοι από την άνοδο των Ναζί στην εξουσία τον Ιανουάριο 1933, προχώρησαν στην ίδρυση της Ισπανικής Φάλαγγας, καλοκαίρι του ίδιου έτους.
Σύντομα προσχώρησαν σε αυτή διάφοροι εθνικιστές συγγραφείς και στοχαστές.
Το κομματικό έντυπο ήταν πιο πολύ λογοτεχνικό, διανοουμενίστικο περιοδικό, παρά πολιτικό. Οι εξωτερικές ειδήσεις του αφορούσαν την Ιταλία πολύ περισσότερο από τη μιλιταριστική Γερμανία. Επίσης τόνιζε πως στην Ισπανία το ζήτημα των Εβραίων ήταν θρησκευτικό και όχι φυλετικό.
Ο πιο σημαντικός ηγέτης του κόμματος ήταν ο Χοσέ Αντόνιο Πρίμο ντε Ριβέρα, γιος του Μιγκέλ, του προηγούμενου δικτάτορα. Νέος, επιτυχημένος δικηγόρος, καμάρωνε για την καταγωγή του και ήθελε να συνεχίσει το έργο του πατέρα του. Δεν είχε το φασιστικό ταμπεραμέντο του Χίτλερ ή Μουσολίνι: ήταν πολυδιαβασμένος, ανοιχτόμυαλος, γενναιόδωρος, φιλελεύθερος.
4. Από το 1934 ο Χοσέ Αντόνιο άρχισε να προσανατολίζεται προς μια ένοπλη επανάσταση. Δεν έτρεφε μεγάλη συμπάθεια προς τους Ναζί, προτιμούσε τους φασίστες του Μουσολίνι που είχαν μια σαφή δεξιά πολιτική δίχως ταξική πάλη. Ο ίδιος επεδίωκε τη συμφιλίωση παράδοσης κι εκσυγχρονισμού, θρησκείας και κοσμικοποίησης, κεντρικής εξουσίας και περιφερειακής αυτοδιοίκησης. Θεωρούσε πως η ισπανική μπουρζουαζία είχε μολυνθεί από ξένες ιδέες και ο λαός από τον αναρχισμό και τον μαρξισμό. Μόνο ο στρατός μπορούσε να φέρει τάξη σε ένα ανύπαρκτο κράτος.
Λίγοι μόνο στρατηγοί έδωσαν σημασία στο σχέδιό του ενώ ο Φράνκο τον αγνόησε πλήρως! Μα αυτοί οι στρατιωτικοί ηγέτες εκτέλεσαν το 1936 την εξέγερση που ο Χοσέ Αντόνιο είχε σχεδιάσει το 1935.
Τον Φεβρουάριο 1936 ο Χοσέ Αντόνιο φυλακίστηκε και από το κελί του κήρυξε πόλεμο κατά της κυβέρνησης: «Ας ξεσπάσει η ένοπλη βία με την οποία υπερασπίζουμε όχι μόνο τη Φάλαγγα μα την ίδια την Ισπανία».
Η βία όντως κορυφωνόταν και τον Ιούλιο, νύχτα 12-13, ένας βασιλόφρων βουλευτής, ο Κάλβο Σοτέλο, δολοφονήθηκε από μια φούχτα της σοσιαλιστικής πολιτοφυλακής με σοβιετικό στυλ, με μια σφαίρα στον αυχένα.
Σε λίγες μέρες ξεσηκώθηκαν οι στρατηγοί και άρχισε ο Εμφύλιος.
5. Η σύγκρουση δεν ήταν απλώς και μόνο μεταξύ δημοκρατικών και φασιστών.
Έγιναν 3 μεγάλες συγκρούσεις. Οπωσδήποτε, υπήρξε ο πόλεμος μεταξύ των Φανκίστα και των δημοκρατικών. Υπήρξε όμως και η σύγκρουση μεταξύ Φράνκο και Χοσέ Αντόνιο, της καταπιεστικής Δεξιάς και της ανανεωτικής, εκσυγχρονιστικής.
Επιπλέον, υπήρξε το μεγάλο λαϊκό αναρχικό κίνημα που ήθελε τοπική αυτονομία και αυτοδιοίκηση μα καταπνίγηκε από τους κομμουνιστές και δημοκράτες.
Ο Χοσέ Αντόνιο διείδε πως το φρανκικό πραξικόπημα, που επιχείρησε να προκαταλάβει το χάος των αριστερών, προκάλεσε την άνοδο των κομμουνιστών και ολέθριες συνέπειες. Ζήτησε να μεσολαβήσει για συμφιλίωση και κυβέρνηση εθνικής ενότητας. Μα η πιο ριζοσπαστική κυβέρνηση του Σεπτεμβρίου δεν ήθελε να ακούσει για συμβιβασμούς.
Στις 20 Νοεμβρίου 1936 ο Χοσέ Αντόνιο εκτελέστηκε με 4 άλλους.
Ο Εμφύλιος είχε ξεκινήσει και οι κομμουνιστές άρχισαν να κυνηγούν τους αναρχικούς, σοσιαλιστές και τροτσκιστές με τον γνωστό σοβιετικό τρόπο.
