1. Ποιος ή ποια είμαι;
Να το σημαντικό ερώτημα που όλοι κάποτε – ή συχνά – θέτουμε στον εαυτό μας, στο μυαλό μας. Άλλοι, οι περισσότεροι, το αφήνουμε να περάσει μόλις διατυπωθεί. Άλλοι, πολύ λίγοι, το εξετάζουμε ξανά και ξανά μη βρίσκοντας ικανοποίηση σε καμιά από τις συνηθισμένες απαντήσεις – που είναι πολλές. Άλλοι πάλι μένουμε με μια ή άλλη από τις πολλές συνηθισμένες απαντήσεις.
Οι κρατικές υπηρεσίες σε όλες τις χώρες όπως και οι περισσότεροι άνθρωποι αρκούμαστε στην εξωτερική μορφή: στο ύψος και στο βάρος, στο χρώμα του δέρματος, των μαλλιών και των ματιών, στα δακτυλικά αποτυπώματα, στο ντιενέι και σε ορισμένα δεδομένα όπως οι γονείς, η ημερομηνία γέννησης, οι σπουδές, το επάγγελμα και παρόμοια.
Για άλλες συνθήκες ίσως κοιτάμε και ορισμένες ιδιότητες όπως – καλοσύνη, κακία, ευφυΐα, βλακεία, γενναιοδωρία, τσιγκουνιά, ζήλος και παρόμοια.
2. Ο Φρόιντ, ένας από τους θεμελιωτές της ψυχανάλυσης θεωρούσε πως η ταύτιση είναι μια ψυχολογική διαδικασία κατά την οποία το υποκείμενο αφομοιώνει πτυχές του άλλου και μετασχηματίζεται, ολικώς ή μερικώς, σύμφωνα με το μοντέλο που παρέχει ο άλλος. Η προσωπικότητα, ο εαυτός συνίσταται από μια σειρά ταυτίσεων. Έτσι η βάση της σεξουαλικής ταυτότητας είναι η ταύτιση με κάποιον από τους γονείς: το υποκείμενο επιθυμεί όπως επιθυμεί ο πατέρας του δηλαδή σαν να επιθυμεί την επιθυμία του πατέρα και να εποφθαλμιά ανταγωνιστικά το ερώμενο αντικείμενο, δηλαδή τη μητέρα του. Στο οιδιπόδειο σύμπλεγμα το αγόρι ταυτίζεται με τον πατέρα κι επιθυμεί τη μητέρα.
Αυτά είναι σκέτη σαχλαμάρα. Μπορεί κάτι τέτοιο να συμβεί κι ένα αγόρι στο εκατομμύριο να ποθήσει σεξουαλικά τη μητέρα του, μα δεν έχει σχέση ούτε με την ταυτότητα ούτε με την ταύτιση με τον πατέρα. Ο καημένος ο Οιδίποδας δεν ήξερε πως ο άνθρωπος τον οποίο σκότωσε ήταν ο πατέρας του, ούτε, όταν παντρεύτηκε την Ιοκάστη, πως αυτή ήταν η μητέρα του. Το να λες πως τα γνώριζε «υποσυνείδητα» και αυτή η άγνωστη «υποσυνείδητη» γνώση οδηγεί σε δράση δεν εξηγεί τίποτα ουσιαστικό: είναι μια θολή θεωρία για ηλίθιους.
3. Τη θεωρία του Φρόιντ την έχουν απαρνηθεί οι περισσότεροι μεταγενέστεροι ψυχολόγοι και ψυχαναλυτές. Μα κι αυτοί δεν λένε κάτι πιο σίγουρο και αληθινό. Διότι βασίζονται όχι στη μελέτη του εαυτού τους, την αυτοεξέταση, αλλά μόνο στη μελέτη άλλων που είναι πάντοτε αναξιόπιστη. Διότι οι άλλοι πιθανότατα δεν λένε την αλήθεια σε κάθε σημείο κι εσύ, ως μελετητής, δεν το γνωρίζεις αυτό!
Υπάρχει γενικότερα μια έκρηξη ενδιαφέροντος για την ταυτότητα. Μα είναι καθαρά θεωρητική κι επικεντρώνεται σε μάλλον επουσιώδη χαρακτηριστικά όπως η φυλή, το φύλο, η σεξουαλικότητα, το κοινωνικό στρώμα, η πολιτική νοοτροπία και παρόμοια.
Είναι η ταυτότητα κάτι δεδομένο ή κατασκευασμένο;… Είναι το ερώτημα αυτό διατυπωμένο ορθά;
4. Τόσο στην ψυχολογία όσο και στην κοινωνιολογία ή στη λογοτεχνία, υπάρχει και η αντίληψη ενός «ουσιακού εαυτού» ο οποίος αναδύεται μέσα από τις ποικίλες αντιπαραθέσεις του με τον περιβάλλοντα κόσμο, τη φύση και την κοινωνία. Συχνά, θεωρείται πως οι αντιπαραθέσεις, ο αγώνας, οι πάλες στη ζωή, είναι αγώνες για την κατάκτηση της ταυτότητας: δηλαδή, σε τελευταία ανάλυση είναι αγώνες εσωτερικοί.
Εξίσου συχνά η λογοτεχνία, το θέατρο, οι ταινίες στο σινεμά και στην τηλεόραση, όχι μόνο ανάγουν την (αναζήτηση για την) ταυτότητα σε κεντρικό θέμα, αλλά παίζουν σημαντικό ρόλο στην κατασκευή ταυτότητας στους αναγνώστες και θεατές καθώς αυτοί και αυτές ταυτίζονται με τα πρωταγωνιστικά πρόσωπα ή μιμούνται τις συμπεριφορές τους.
Αυτές οι σύγχρονες τέχνες απαιτούν ταύτιση με τον ήρωα ή την ηρωίδα και αυτή τώρα ενεργεί στη δημιουργία ή τροποποίηση μιας ταυτότητας.
5. Υπάρχουν και άλλες ενδιαφέρουσες προσεγγίσεις στην ταυτότητα (και ταύτιση) και θα επανέλθω στο επόμενο. Όλες έχουν φυσικά μια δόση αλήθειας και γι αυτό αποκτούν δημοφιλία και πειστικότητα.
Αλλά όλες αυτές οι θεωρίες ενώ αναγνωρίζουν (αν και δεν το λένε ρητά πάντοτε) πως πρέπει να υπάρχει ένα υποκείμενο που αντιλαμβάνεται, ανταποκρίνεται, μαθαίνει, ξεχνά, μιμείται, ταυτίζεται, οικειοποιείται ή αποβάλλει χαρακτηριστικά, δεν ερευνούν βαθύτερα αυτό το υποκείμενο, την ουσία ή φύση του.
