1. Βλέποντας την αυξανόμενη απληστία, αλαζονεία, εγωπάθεια κι εγκληματικότητα, τη σκληρότητα και τη βία, κάθε σκεπτόμενος άνθρωπος πρέπει να αναρωτιέται για τα αίτια.
Αν εξαιρέσουμε ορισμένα άντρα κακοποιών και τρομοκρατών, πουθενά αλλού σε όλο τον κόσμο δε διδάσκεται η κακία! Μπορεί τα εκπαιδευτικά συστήματα σε όλες τις χώρες να έχουν μικρές ή μεγάλες ελλείψεις καθώς ολοένα περισσότεροι διδάσκοντες φροντίζουν μόνο να έχουν υλικά οφέλη από την εργασία τους (περισσότερα χρήματα, περισσότερες διακοπές, λιγότερες ώρες διδασκαλίας) και ολοένα περισσότεροι διδασκόμενοι φροντίζουν επιμελώς να μαθαίνουν λιγότερα. Αλλά πουθενά δε διδάσκονται μαθήματα τύπου πώς να μισείτε, να φθονείτε, να εξαπατάτε, να κάνετε διαρρήξεις και ληστείες, να σκοτώνετε και παρόμοια. Παντού γονείς και δάσκαλοι λένε στα παιδιά να μη λένε ψέματα, να μην κλέβουν, να μη βλάπτουν άλλους και, γενικά, να γίνουν καλοί άνθρωποι. Εντούτοις, οι νόμιμες και παράνομες απάτες, κλοπές, ληστείες και ανθρωποκτονίες αυξάνονται εκθετικά!
Τι συμβαίνει;
Γιατί φαίνονται οι άνθρωποι ανίκανοι, σε αυξανόμενο βαθμό, να συγκρατηθούν σε αυτή την ολισθηρή κατηφόρα;
2. Πρώτα χρειάζεται μια διευκρίνιση σε αυτό το σημείο.
Τα παιδιά μαθαίνουν μάλλον από το καλό παράδειγμα παρά από λόγια και νουθεσίες. Γονείς, δάσκαλοι και παπάδες πρέπει να κάνουν οι ίδιοι αυτά που συμβουλεύουν, αν θέλουν να γίνουν πιστευτοί. Τα μικρά παιδιά έχουν μια εκπληκτική ικανότητα να αντιλαμβάνονται πότε οι μεγάλοι, και δη συμβουλάτορες, άλλα λένε κι άλλα πράττουν – δηλαδή λένε ψέματα – κι έτσι, σε τέτοιες περιπτώσεις, δεν ακολουθούν τις συμβουλές τους εύκολα.
Και όχι μόνον. Με την ανυπακοή έρχεται ασέβεια, περιφρόνηση και βία.
Οι άνθρωποι, έγραψε ο Ησίοδος γύρω στο 700 πριν την τρέχουσα χρονολογία (=π.Χ.), “θα ατιμάζουν τους γονείς τους καθώς αυτοί γερνάνε γρήγορα, θα τους κατακρίνουν και θα τους βρίζουν.”
3. Ο Ησίοδος έγραφε για τους ανθρώπους της εποχής του, που είναι και η δική μας εποχή – η Σιδερένια Εποχή, όπως την ονομάζει στο Έργα και Ημέραι (169-201).
Θέλοντας να εξηγήσει κι εκείνος την αυξανόμενη αδικία και βία, μας έδωσε ένα μύθο με πέντε γένη ανθρώπων (ή Εποχές, όπως λέμε στις μέρες μας), που δημιούργησαν διαδοχικά οι θεοί. Πρώτα ήταν η Χρυσή Εποχή, όπου οι άνθρωποι σα θεοί ζούσαν δίχως κόπους και θλίψεις, σε ευμάρεια και ειρήνη, πέρα από κάθε κακό. Ο θάνατος ερχόταν ως ύπνος. Πέρασε όμως η Εποχή τους κι έγιναν αγνά πνεύματα, φύλακες των ανθρώπων της επόμενης Εποχής.
Το δεύτερο γένος της Ασημένιας Εποχής ήταν πολύ κατώτερο. Με λιγότερη νοημοσύνη, αυτοί ζούσαν κάνοντας κακό ο ένας στους άλλους και δε σέβονταν τους θεούς. Αυτοί έγιναν υποχθόνια πνεύματα.
Το τρίτο γένος της Χάλκινης Εποχής ήταν χειρότερο. Αυτοί ξεπήδησαν από τα δένδρα μελιές (εκ μελιάν, 145) τρομεροί, σκληρόκαρδοι και βίαιοι. Ζούσαν σε χάλκινα σπίτια και είχαν χάλκινη αρματωσιά. Τελικά αλληλοσκοτώθηκαν.
Μετά ο Ζευς δημιούργησε το γένος των Ηρώων που ήταν καλύτερο και δικαιότερο από το προηγούμενο· αυτοί είναι γνωστοί ως Ημίθεοι. Μερικοί πέθαναν στους πολέμους της Θήβας και της Τροίας. Τους άλλους όμως ο Ζευς έβαλε στην άκρη της γης “στα νησιά των ευλογημένων” (εν μακάρων νήσοισι, 171).
Τελικά ο Ζευς δημιούργησε το χειρότερο γένος από όλα, το σιδερένιο, στη δική μας τωρινή εποχή. “Δε θα έχει εύνοια αυτός που τηρεί το λόγο του, ο καλός και ο δίκαιος· θα εγκωμιάζεται μάλλον ο χυδαίος κι ο εγκληματίας… κι ο κακός θα βλάπτει τον καλόν” (190-193).
Έτσι περιγράφει ο Ησίοδος τη σταδιακή παρακμή και ηθική κατάπτωση του ανθρώπινου γένους.
4. Πολλοί νομίζουν πως ο Ησίοδος δανείστηκε αυτό το μύθο από κουλτούρες της Εγγύς Ανατολής. Και, όντως, στο βιβλίο του Δανιήλ (Παλαιά Διαθήκη) υπάρχει ένα όραμα με παρόμοια περιγραφή για πέντε διαδοχικά βασίλεια χρυσού, αργύρου, χαλκού, σιδήρου και σιδήρου με λάσπη· ένα έκτο θα ακολουθήσει με τη βούληση του Θεού και αυτό δεν θα καταλυθεί ποτέ (Δανιήλ 2.1-44). Το βιβλίο του Δανιήλ όμως γράφτηκε κοντά στα μέσα του 2ου αιώνα πΧ: είναι με άλλα λόγια μεταγενέστερο του Ησιόδου κατά 500 χρόνια περίπου. Έτσι δεν μπορεί να επηρέασε τον Ησίοδο.
Είναι πολύ πιθανόν ο Δανιήλ να δανείστηκε το δικό του όραμα από τις Ζωροαστρικές Γραφές της Περσίας, όταν οι Εβραίοι κατακτήθηκαν από τους Πέρσες και πολλοί οδηγήθηκαν αιχμάλωτοι σε εξορία στη Βαβυλώνα, από όπου ελευθερώθηκαν το 537 από τον μεγάλο Κύρο. Τα Περσικά κείμενα μιλούν για ένα όραμα προφητικό: ένα δένδρο με τέσσερα κλαδιά χρυσού, αργύρου, ατσαλιού και σιδήρου που αντιπροσωπεύουν τέσσερις εποχές από τις οποίες η Ζωροαστρική θρησκεία θα περάσει καθώς η κακία αυξάνεται, η ευφορία της γης μειώνεται και οι άνθρωποι μικραίνουν σε ανάστημα και παρακμάζουν.
5. Κατά πάσα πιθανότητα, η ιδέα της σταδιακής παρακμής του ανθρώπινου γένους ανήκει στην αρχαία Ινδοευρωπαϊκή παράδοση που συμπεριλαμβάνει Έλληνες και πολλούς άλλους Ευρωπαίους (Ιταλούς, Κέλτες, Γερμανούς, Λιθουανούς, Σλάβους, κλπ.) και τους Πέρσες (=Ιρανούς). Εκτός από τους Έλληνες και τους Πέρσες, η ιδέα βρίσκεται και στη Βεδική Παράδοση της Ινδίας και μάλιστα πολύ νωρίτερα από τον Ησίοδο και τους Ζωροάστρες. Η αρχαία Ινδία με τη Βεδική Παράδοσή της συγκαταλέγεται στην Ινδοευρωπαϊκή οικογένεια.
Σε δύο πανάρχαια κείμενα (Aitareya Brāhmaṇa και Atharva Veda 8.2.21) αναφέρονται τέσσερις εποχές ή yuga στη Σανσκριτική: είναι το Kṛta (ή Sat) της πνευματικότητας, το Tretā της γνώσης, το Dvāpara της ιεροτελεστείας και το Kali yuga της παρακμής. Αυτά τα γιούγκα ανήκουν σε ένα μεγαλύτερο κύκλο, το Mahāyuga που επαναλαμβάνει σε έναν ακόμα μεγαλύτερο συμπαντικό κύκλο.
Όπως όλα τα πράγματα στον υλικό κόσμο φθείρονται και κάθε πηγή ενέργειας εξαντλείται εκτός και αν αναπληρωθεί από μια άλλη πηγή, έτσι και η ανθρωπότητα ξεπέφτει σε νοημοσύνη, δύναμη και αρετή από το Kṛtayuga στο Kaliyuga. Είναι μια φυσική τάση. Γι’ αυτό οι άνθρωποι γλιστράνε τόσο εύκολα στην κακία, ανοησία και αδυναμία.
Από την άλλη, όμως, ακόμα και στο Kaliyuga παρέχονται μέσα και τρόποι ώστε όσοι το θέλουν να μπορούν να μη διολισθήσουν, να συγκρατηθούν και μάλιστα να γίνουν καλύτεροι άνθρωποι. Κι ευτυχώς, ακόμα και στον 20ο αιώνα, όπου η σκληρότητα κι η απανθρωπιά έφθασαν σε απίστευτα επίπεδα με γενοκτονίες, μαζικές δολοφονίες, φρικαλέα βασανιστήρια και άλλες βαρβαρότητες, παρουσιάστηκαν μεγάλοι ουμανιστές, μύστες και άγιοι, όπως ο Schweitzer, η Μητέρα Τερέζα, ο Krishnamurti και πολλοί άλλοι.
6. Αν δεχτούμε αυτή την πορεία της ανθρωπότητας, τότε σίγουρα εγείρονται κάποια ερωτήματα, δύσκολα μάλιστα ή και μεταφυσικά.
Πως και γιατί ορισμένοι άνθρωποι γεννιούνται στη Χρυσή Εποχή απολαμβάνοντας τόσες ευλογίες ενώ άλλοι έρχονται στη Σιδερένια όπου υποφέρουν τα πάνδεινα; …
Πως και γιατί ένας πανάγαθος, φιλεύσπλαχνος Θεός, όπως τον περιγράφουν θρησκείες και φιλοσοφίες, δημιουργεί ή επιτρέπει τόση κακία, βία, σκληρότητα και απανθρωπιά; …
Αυτά θα πρέπει να τα αφήσουμε για μελλοντική εξέταση. Το κλειδί βρίσκεται στο γεγονός πως υπάρχουν μέσα και τρόποι για όσους θέλουν να ξεφύγουν από την άγνοια – αλαζονεία – απληστία, όπως φαίνονται να έκαναν πολλά ιστορικά πρόσωπα.
Εκείνο που ήθελα να παρουσιάσω είναι πως συχνά αλλαγές προς το καλύτερο δεν έγιναν ή δεν μπορούν να γίνουν διότι μια μεγάλη δύναμη ωθεί τα πράγματα προς μια συγκεκριμένη κατεύθυνση που επιδέχεται ορισμένες βελτιώσεις όχι όμως άλλες και μάλιστα σε οικουμενικό επίπεδο. Αυτός μοιάζει να είναι ο λόγος που ενώ έχουμε μεγάλη τεχνολογική πρόοδο, στην ηθική βλέπουμε βαθύτατη διάβρωση και στη νοημοσύνη τρομερούς περιορισμούς.
