Νικόδημος
Ο ΑΠ ήταν καθ’ όλες τις μαρτυρίες θρήσκος, πιστός Χριστιανός. Διηγείται λοιπόν ο π. Γεώργιος Ρήγας :
«Ὁ Παπαδιαμάντης πρὸ πάντων ἦτο Χριστιανὸς καὶ χριστιανὸς εὐσεβής. (…) Ἦτο ἡ παραμονὴ τοῦ θανάτου του καὶ τότε του ἀπονεμήθηκε τὸ παράσημο τοῦ Σταυροῦ τοῦ Σωτῆρος. Τὴν ἑσπέραν τῆς 2ας Ἰανουαρίου 1911, παραμονὴν τοῦ θανάτου του, «ἀνάψτε ἕνα κηρί», εἶπε «φέρτε μου κι ἕνα ἐκκλησιαστικὸν βιβλίον». Τὸ κηρίο ἠνάφθη, ἐπρόκειτο δὲ νὰ ἔλθῃ καὶ τὸ βιβλίον, ἀλλὰ πάλιν ἀποκαμῶν ὁ Παπαδιαμάντης εἶπεν: «Ἀφῆστε τὸβιβλίο. Ἀπόψε θὰ εἰπῶ ὅσα ἐνθυμοῦμαι ἀπ᾿ἔξω». Καὶ ἤρχισε ψάλλων τρεμουλιαστὰ «τὴν χεῖρα σου τὴν ἀψαμένην…» (πρόκειται για το δοξαστικό της Θ’ ώρας των Μ. Ωρών της εορτής των Θεοφανείων σε ήχο πλ.α’).”
Ο ίδιος δήλωσε: “Το έπ’ έμοι, ενόσω ζω, και αναπνέω καί σωφρονώ, δεν θα παύσω να υμνώ μετά λατρείας τον Χριστόν μου, να περιγράφω μετ’ έρωτος την φύσιν, καί να ζωγραφώ μετά στοργής τα γνήσια ελληνικά ήθη. Εὰν ἐπιλάθωμαί σου, Ἱερουσαλήμ, ἐπιλησθείη ἡ δεξιά μου· κολληθείη ἡ γλῶσσά μου τῷ λάρυγγί μου, ἐὰν οὐ μή σου μνησθῶ, ἐὰν μὴ προανατάξωμαί σοι ὡς ἐν ἀρχῇ τῆς εὐφροσύνης μου” (Λαμπριάτικος Ψάλτης, 1893).
Προχωρώντας στην εξέταση της γνώμης λογίων, κριτικών και αναλυτών ξεκινώ με τον Μ. Μαλακάση που θεωρεί τον Παπαδιαμάντη ποιητή του σκιόφωτος, αυτόματο δημιουργό ανθρώπων και λυρικών καταστάσεων: «Πνεύμα Θεού φυσούσε και γεννούσε και ανάσταινε. Ανάσταινε πράγματα καί πρόσωπα… Είναι περισσότερο εκκλησιαστικός, παρά θρήσκος. Σοφός, αλλά γυμνωμένος από κάθε αγκάθι σοφίας. Είναι μέγας στην αληθινή σημασία της λέξεως. Είναι κλασικός. Όμοιος σε πολλά με τον Ντοστογιέφσκι, στερείται την εφευρετικότητα του μεγάλου Ρώσου και σώζεται από το καθετί που θα έκανε το έργο του ν’ αρρωσταίνει ψυχές… Ποιητές και πεζογράφοι ελάχιστοι στο ανάστημά του».
Είναι όλα γενικότητες δίχως τεκμηρίωση. Δυστυχώς, πολλά κείμενά του ΑΠ “αρρωσταίνουν ψυχές”. Το Η Φόνισσα δε είναι πολύ διαφορετικό από το Έγκλημα και Τιμωρία και δεν μπορεί να συγκριθεί μαζί του. Κι ενώ πολλοί αναφέρουν τις μεταφράσεις του από τα Αγγλικά, Γαλλικά και ό,τι άλλο, κανείς δεν επισημαίνει το γεγονός πως κανένας στον 20ό αιώνα και μετά δεν τις διαβάζει….
Θαυμαστής του Παπαδιαμάντη στάθηκε και ο Ζαν Μορεάς, που χαρακτήρισε το Μοιρολόγι της φώκιας αριστούργημα της παγκόσμιας φιλολογίας και υποσχέθηκε
πώς θα το μεταφράσει κιόλας. Αυτό και αν είναι σκέτη ανοησία.
Και ο Παύλος Νιρβάνας έγραψε στα 1906: «Εκείνος πού θα δώσει μίαν ημέραν μακρινήν… την εικόνα του Παπαδιαμάντη, του πρώτου και μοναδικού της εποχής μας, δεν πρέπει να χωρίσει ποτέ τον συγγραφέα από τον άνθρωπον… Ο Παπαδιαμάντης δεν είναι γραμματάνθρωπος, είναι ποιητής. (….)ΤΟΝ ΕΙΔΑ – αὐτὸ δὲν θὰ τὸ λησμονήσω ποτὲ- – νὰ τρέχη ὀπίσω ἀπὸ τὸν Ἥλιον, ὅπως τρέχει ἕνα μειράκιον ἐρωτευμένον ὀπίσω ἀπὸ τὴν ἐρωμένην του. Ἦτο τὸ θέαμα αὐτὸ ἀπὸ τὰ τραγικώτερα, ποὺ εἶδα εἰς τὴν ζωήν μου· καὶ δὲν ἐνθυμοῦμαι αἰσθητικὴ συγκίνησις ἀπὸ ἔργον τέχνης νὰ μοῦ ἔδωκεν παρομοίου τραγικοῦ τόνον κλονισμόν. Ἦτο ἕνα δειλινὸν φθινοπώρου καὶ ὁ Ἥλιος ἔδυε μελαγχολικὸς ὀπίσω ἀπὸ τὸν βράχον τῆς Ἀκροπόλεως. Εἶδα τότε τὸν Παπαδιαμάντη νὰ βαδίζῃ βιαστικὸς πρὸς τοὺς στύλους τοῦ Ὀλυμπείου. Καὶ εἶχα τὴν ἀνοησίαν νὰ τὸν καλέσω. Ἐκεῖνος χωρὶς νὰ σταθῇ καθόλου μοῦ εἶπε μὲ μίαν πικρίαν ἀπολύτως τραγικήν…
– Ἄφησέ με! Πηγαίνω νὰ προφθάσω τὸν Ἥλιον πρὶν δύσῃ. Εἶναι ἕνας μήνας ποὺ ἔχω νὰ τὸν ἰδῶ. Καὶ ποτὲ δὲν τὸν προφθαίνω….”
Ο Γρηγόριος Ξενόπουλος τον τίμησε με μια απίστευτη κρίση του! Έγραψε (1903): «ο Παπαδιαμάντης δεν εψεύστηκε ποτέ, δεν εμιμήθη ποτέ, δεν έπροσποιήθη ποτέ, δεν εκιβδηλοποίησε ποτέ. Έκοψε μόνον ολόχρυσα νομίσματα από το μεταλλείον της ψυχής του, της αγνής και αδιαφθόρου. (…) Η ψυχή του είναι καθαυτό η ρωμέικη λαϊκή ψυχή». Θεωρεούσε αριστούργημα τού Παπαδιαμάντη τηνΦόνισσα και την χαρακτηρίζει «τραγωδίαν μεγαλοπρεπεστάτην».Κάποτε γνώριζαν τι σημαίνουν αυτά όλα ο Ξενόπουλος και ο Θεός. Τώρα μόνο ο Θεός.
Ο Παλαμάς τον χαρακτήρισε ποιητή με πεζό λόγο κι έγραψε (Διαβάζω, 165, σ 34): «Ο Παπαδιαμάντης είναι μεγάλος ζωγράφος των ταπεινών. Ο ιστορητής των θαλασσινών ειδυλλίων, ο απέριττος και ασχημάτιστος και ελκυστικός κι’ ευκολοδιάβαστος και ξεχωριστός ακόμα κι’ από την αδιαφορία του προς το τεχνικό, το ξετύλιγμα των ιστοριών του, προς ό,τι ονομάζεται συμμετρία και σύνθεση. Απαλός και αφρόντιστος αυτοσπουδαστής, που τραγουδά πιο πολύ και που δημοσιογραφεί, παρά που χτίζει και που καλλιτεχνεί τις ιστορίες του».
Ναι, η τελευταία πρόταση είναι πολύ ορθή – και είναι κρίμα που ο ΑΠ δεν “έχτιζε” πιο αρχιτεκτονικά και δεν “καλλιτεχνούσε” πιο προσεκτικά τα γραπτά του.
