1. Πρόσφατα (Απρ. 2018) είδα ξανά το Amadeus του Milos Forman που πρωτοβγήκε στη δεκαετία 1980. Άριστο σενάριο και άριστη σκηνοθεσία – χάρη κυρίως στη μουσική του Μότσαρτ και τον ρεαλιστική απεικόνιση της εποχής.
Η απλή αλήθεια είναι πως αν δεν υπήρχε η θεϊκή μουσική του Μότσαρτ, η ταινία, παρά την ένταση στην πλοκή, την εξαιρετική ατμόσφαιρα και την έξοχη ηθοποιία, κυρίως του F. Murray Abraham που υποδύεται τον επιτυχημένο μα δίχως έμπνευση συνθέτη Αντόνιο Σαλιέρι (και κέρδισε Όσκαρ), θα ήταν μετριότητα, ίσως και σαχλαμάρα – διότι το έξυπνο σενάριο του Shaffer έχει πολλές υπερβολές, παραποιήσεις κι εξυπνακισμούς.
Από μια άποψη η ταινία έχει αδιαμφισβήτητο ρεαλισμό. Από άλλη άποψη, σχετικά με την ιστορική αλήθεια, πρόκειται για χοντρή φάρσα που γελοιοποιεί σχεδόν τα πάντα και τους πάντες.
2. Δεν έχεις αμφιβολία με το συνεχές φόντο της μουσικής του Μότσαρτ πως βρίσκεσαι, ως επί το πλείστον, στη Βιέννη στα τέλη του 18ου αιώνα. Αυτή εκφράζεται ακόμα πιο έντονα στην έξοχη σκηνοθεσία, στα κτήρια, στα κοστούμια, στις συμπεριφορές των χαρακτήρων που ανήκουν σε διαφορετικές τάξεις από τον αυτοκράτορα μέχρι τους φτωχούς πληβείους. Δεν μπορείς να μην επισημάνεις την αριστοκρατική ευγένεια που έχει χαθεί και τώρα έχει αντικατασταθεί από τη σοσιαλιστική μαγκιά.
Υπάρχει ένταση και σύγκρουση καθώς ένας σχεδόν ηλίθιος Μότσαρτ προσπαθεί να κερδίσει τα προς το ζην ενώ παράγει με μεγάλη ευκολία σε μεγάλη αφθονία την ωραιότερη μουσική της εποχής του. Ο Σαλιέρι προσποιείται φιλία και φροντίδα μα ζηλεύει την εμπνευσμένη μουσική του και του βάζει εμπόδια, ενώ στο τέλος θέλει να κλέψει το Requiem (το τελευταίο έργο του Μότσαρτ) και να το παρουσιάσει ως δικό του!
Μετά, είναι και η σχεδόν οιδιπόδεια σχέση του Βόλφγκανγκ με τον πατέρα του, ο αλκοολισμός και η ευπιστία του – ασύστατα στοιχεία.
3. Ιστορικά το σενάριο είναι παραμύθι και σκέτη στρέβλωση – που σε ένα έργο φαντασίας επιτρέπεται. Μα μιλάμε για ρεαλισμό. Και στη συγκεκριμένη περίπτωση ο ρεαλισμός ισχύει αλλά μόνο ως προς τα ήδη κι έθιμα και τα γενικότερα χαρακτηριστικά της εποχής και τις γνώριμές συμπεριφορές των ανθρώπων, αλλού με καλοσύνη, αλλού με κακία.
Αλλά είναι περιορισμένος ρεαλισμός.
Διότι δεν υπήρξε καμιά σύγκρουση μεταξύ Μότσαρτ και Σαλιέρι, καμιά μηχανορραφία εκ μέρους του Σαλιέρι και καμία εξαπάτηση. Εκτός από τον Σαλιέρι υπήρξαν και άλλοι – J. C. Bach (Λονδίνο), Gluck, Cherubini, Haydn και οι νεότεροι Beethoven και Hummel.
Δεν ήταν μέθυσος ο Μότσαρτ ούτε ελαφρόμυαλος γλεντζές όπως στο φιλμ, έχοντας, μετά το Σάλτσμπουργκ, μετακομίσει στη Βιέννη κι έχοντας αποκτήσει την συνεχή και γενναιόδωρη εύνοια του αυτοκράτορα. Η φήμη του απλώθηκε ως πιανίστα και συνθέτη και μόνο στην τριετία 1788-90 είχε (όπως πολλοί μουσικοί και θεατρίνοι, λόγω του Αυστρο-Τουρκικού πολέμου) οικονομικές δυσκολίες, τις οποίες ξεπερνούσε με δάνεια από φίλους στη Μασονική Οργάνωση όπου ανήκε.
4. Απόλυτος ρεαλισμός στην τέχνη δεν είναι καθόλου εφικτός. Εξ ανάγκης ο τεχνίτης/καλλιτέχνης θα επιλέξει και θα αποκλείσει.
Από κει και πέρα ο καλός τεχνίτης θα επιλέξει με τρόπο που να κρατά αμείωτο το ενδιαφέρον του αναγνώστη, θεατή ή ακροατηρίου διατηρώντας τη συνέχεια μα και συνέπεια. Δεν θα αφαιρέσει ούτε θα αλλοιώσει λεπτομέρειες που αφήνουν κενά στην αφηγηματική εξέλιξη και, εξίσου σημαντικό, δημιουργούν ασυνέπειες στην παρουσίαση των χαρακτήρων και της δράσης τους: διότι δεν πείθει ο έξυπνος που έξαφνα, δίχως λογική εξήγηση, συμπεριφέρεται βλακωδώς ή ο αλκοολικός, πάλι δίχως λογική εξήγηση, παύει ξαφνικά να πίνει.
Αυτά είναι στοιχεία κι ενέργειες που αντιστοιχούν στην πραγματική ζωή και ο κακός τεχνίτης θα τα αγνοήσει για να παρουσιάσει τη δική του παρακατιανή εκδοχή (νομίζοντας πως καινοτομεί και υπερτερεί), ενώ ο καλός σε κανένα σημείο και σε καμιά περίπτωση δεν θα τα παρακάμψει.
Και το δυο αυτά στοιχεία, η φυσική διαδοχή γεγονότων και η ψυχολογική συνέπεια, είναι απόψεις της Αντικειμενικής Αντιστοιχίας.
