1. Το 1945 στην περιοχή Nag Hammadi στην κεντρική Αίγυπτο, ανακαλύφθηκαν θαμμένα στην άμμο σε ένα πιθάρι 13 κώδικες (=βιβλία χειρόγραφα) γραμμένα στην Κοπτική, θυγατέρα της αρχαίας Αιγυπτιακής κι εμπλουτισμένη με πολλά στοιχεία από την Αρχαιο-Ελληνική.
Η μελέτη και μετάφρασή τους πήρε τελικά τρεις δεκαετίες με σποραδικές δημοσιεύσεις μα το 1977 παρουσιάστηκε πλήρης αγγλική μετάφραση υπό την επιμέλεια του J. Robinson με τον τίτλο The Nag-Hammadi Library. Έκτοτε υπήρξαν πολλές άλλες δημοσιεύσεις. Αλλά το 1988 δημοσιεύτηκε η τρίτη πλήρως αναθεωρημένη και οριστική μετάφραση με την επιμέλεια του ίδιου (San Francisco, Harper).
Οι γραφολόγοι και παπυρολόγοι εκτιμούν πως οι κώδικες αυτοί ανήκουν στα μισά του 4ου αιώνα κχ και περιέχουν συνολικά 52 διαφορετικά κείμενα. Αυτά που μας ενδιαφέρουν είναι τα λεγόμενα χριστιανικά Γνωστικά κείμενα, παραμερίζοντας τα εβραϊκά Γνωστικά με κεντρικό ενδιαφέρον τον Σηθ, τα λιγοστά Πλατωνικά και τα κείμενα διδασκαλίας του Ερμή Τρισμέγιστου.
Λιγότερα από 10 είναι συνολικά τα πιο χρήσιμα κείμενα Γνωστικισμού. Από αυτά πάλι ξεχωρίζουν: Το κατά Θωμά Ευαγγέλιο, Ευαγγέλιο του Φιλίππου, Ευαγγέλιο της Αλήθειας, Διάλογος του Σωτήρα, Το Απόκρυφον του Ιωάννη. Σε αυτά προσθέτω και το Ευαγγέλιο της Μαρίας που προέρχεται από άλλο κώδικα γύρω στο 400 κε. Μερικά από αυτά γράφτηκαν πιθανολογείται από τους ειδικούς στον 1ο αιώνα και πριν τα Τέσσερα Κανονικά Ευαγγέλια της Καινής Διαθήκης.
Το πιο σημαντικό είναι το Κατά Θωμά (ή Ευαγγέλιο του Θωμά) το οποίο περιέχει μόνο λόγια του Ιησού.
Στη συνέχεια “Γνωστικό” πάντα θα γράφεται με κεφαλαίο για να ξεχωρίζει από το κοινό επίθετο. Στις παραπομπές θα χρησιμοποιώ τη συντομογραφία RNL για το Nag-Hammadi Library του Robinson.
2. Υπάρχουν, ειδικά στην Ελλάδα, πολλές παρανοήσεις σχετικά με τους Γνωστικούς.
Εκτός από σεξουαλικά όργια που πάντα εξάπτουν την φαντασία και γίνονται αμέσως πιστευτά μα, όπως διαφαίνεται από τα Γνωστικά κείμενα στην έκδοση RNL, δεν ευσταθούν καθόλου για πολλές κοινότητες και μπορεί να είναι ψευδείς κατηγορίες από «ορθόδοξες» πηγές, του αποδίδονται παράξενες ιδέες.
Π.χ. ο θεολόγος-φιλόλογος Σπ. Μοσχονάς γράφει στην εισαγωγή του στη μετάφραση του γερμανικού Gnosis… του W. Hörmann (1995/2000): «Οι Γνωστικοί ήταν οι περισσότεροι δυαλιστές, εδέχοντο δηλαδή δύο αρχές του παντός: τον αγαθό Θεό και τον Δημιουργό Θεό που εκπροσωπούσε την ανεξάρτητη και αιώνια ύλη, έδρα του κακού».
Ο Θ. Ρηγινιώτης πάλι αντιφάσκει γράφοντας (στο Τα Απόκρυφα Ευαγγέλια και ο Σχηματισμός της Καινής Διαθήκης, Αθήνα 2006 Πύρρα) πως οι Γνωστικοί χρησιμοποίησαν τα Τέσσερα Κανονικά Ευαγγέλια ή την Καινή Διαθήκη για να εδραιώσουν τις διδασκαλίες τους (σ21) ενώ αλλού μας λέει (σ16) πως σημαντικοί Γνωστικοί ήταν ο Μένανδρος, Στορνείλος και άλλοι που έζησαν αρκετά χρόνια προτού γραφτούν τα Τέσσερα Κανονικά Ευαγγέλια και δεν αναφέρει τον Σίμωνα Μάγο, σύγχρονο των αποστόλων. (Στην πραγματικότητα, οι εξειδικευμένοι ξένοι λόγιοι όλοι τοποθετούν μερικά Γνωστικά πολύ πριν τα Τέσσερα Κανονικά Ευαγγέλια.)
Υπάρχουν πολλές παρόμοιες διατυπώσεις (και ξένων λογίων). σχετικά με τις 2 θεότητες Ως ένα βαθμό είναι σωστές. Ναι, υπάρχουν δύο θεότητες – ο Ύψιστος Θεός και ο δημιουργός Θεός και υπάρχει αντίθεση μεταξύ φωτός και σκότους ή πνεύματος και ύλης. Μα κατά τα άλλα τέτοιες λόγιες διατυπώσεις πολύ απέχουν από την πραγματικότητα των Γνωστικών κειμένων και δείχνουν μια μάλλον ρηχή προσέγγιση και κατανόηση.
Αρκεί μια περικοπή από το Ευαγγέλιο της Αλήθειας: «Είναι στην Ενότητα που κάθε άτομο θα πραγματώσει τον Εαυτό του· στη Γνώση θα εξαγνίσει τον Εαυτό του από την πολλαπλότητα στην Ενότητα αναλίσκοντας σαν τη φωτιά την ύλη στον εαυτό του, το σκοτάδι στο φως, τον θάνατο στη ζωή» (25.10-15, RNL44).
Τέτοιες διατυπώσεις δεν δηλώνουν δυισμό.
3. Το κεντρικό και βασικό στοιχείο στον Γνωστικισμό είναι ακριβώς η πραγμάτωση του Εαυτού, ή Αυτογνωσία, ως Ενότητα του συμπαντικού Υψίστου και προσωπικού εαυτού. Ο Hans Jonas έγραψε (The Gnostic Religion, 1963 Boston, Beacon Press), προτού ακόμα δημοσιευθούν όλα τα Ναγκ-Χαμάντι κείμενα, για τη «γνωστική αρχή» που είναι Γνώση του Θεού και του εαυτού: «η ολοκλήρωσή της στην ψυχή μεταμορφώνει τον ίδιο τον γνώστη έτσι που να μετέχει στη θεϊκή ύπαρξη… με συγχώνευση στη θεϊκή ουσία» (σ. 35).
Το Ευαγγέλιο του Θωμά περιέχει μόνο λόγια του Ιησού, μυστικά, μερικά δυσεξήγητα: δεν έχει καθόλου αφήγηση, περιγραφές ή διαλόγους. Μερικά από αυτά είναι πολύ δύσκολο να ερμηνευθούν. Και το πρώτο λόγιο λέει πως όποιος βρει τη σημασία τους δεν θα γευθεί θάνατο! Το δεύτερο μας παροτρύνει να αναζητήσουμε ωσότου βρούμε και τότε, τελικά, θα έχουμε εξουσία πάνω στον σύμπαν – ακόμα μια διατύπωση για δύναμη εσωτερική και ‘αθανασία». Το τρίτο λόγιο δείχνει τον τρόπο και συνοψίζει την όλη κατάσταση:
(3) Αν οι καθοδηγητές σας, σας πουν «Ιδού η Βασιλεία [του Πατέρα] είναι στον ουρανό, τότε τα πουλιά θα σας ξεπεράσουν. Αν σας πουν ‘Είναι στη θάλασσα’, τότε τα ψάρια θα σας ξεπεράσουν. Αλλά η Βασιλεία είναι μέσα σας κι έξω από σας. Όταν γνωρίσετε τον Εαυτό σας, τότε θα είστε γνωστοί και θα γνωρίζετε πως είστε γιοί του Ζωντανού Πατέρα. Αν όμως δεν γνωρίζετε τον Εαυτό σας, ζείτε σε φτώχεια και είστε η φτώχεια».
Όπως αντιλαμβανόμαστε αμέσως, είναι μια πολύ διαφορετική διδασκαλία από αυτήν που έχουμε μάθει από τα Τέσσερα Κανονικά Ευαγγέλια, την Καινή Διαθήκη γενικότερα, από τη δογματική της Εκκλησίας (και των Πατέρων) και στα θρησκευτικά μαθήματα ή στο κατηχητικό. Η Βασιλεία είναι μέσα μας, στον Εαυτό μας, και επιτυγχάνεται (όχι μέσω πίστης στον Σωτήρα μόνο) μα μέσω Αυτογνωσίας με αυτοεξέταση, που είναι μια καθαρά αρχαιο-Ελληνική διδασκαλία, όπως στο «Γνώθι σ΄ (ε)αυτόν» .
Ο Όμιλος Μελετών έχει εκδώσει μερικά Γνωστικά (κείμενα στα Ελληνικά: Ευαγγέλιο του Θωμά, Διάλογος του Σωτήρα, Ευαγγέλιο της Μαρίας, Ευαγγέλιο της Αλήθειας), Αθήνα, 2021.
