1. Στις συζητήσεις περί παιδείας απουσιάζουν τρία σημαντικά στοιχεία. Αναφέρονται οι τρεις βαθμίδες εκπαίδευσης, τα πολυποίκιλα θέματα (Γλώσσα, Πληροφορική, Μαθηματικά, Φυσική, Αρχαιολογία, Γεωγραφία, Ιστορία, Οικονομικά κλπ κλπ), προγράμματα διδασκαλίας κι έρευνας και πολλά άλλα παρεμφερή. Σπάνια όμως αναφέρονται, αν αυτό γίνεται ποτέ, τρεις βασικές απόψεις. Η μια είναι το ζήτημα της κατώτερης και ανώτερης γνώσης, η άλλη είναι το ζήτημα της εφαρμογής της ανώτερης γνώσης και η τρίτη το ζήτημα της εκπαίδευσης των εκπαιδευτών.
2. Η πρώτη άποψη, λοιπόν, αφορά τη διδακτέα ύλη. Από πανάρχαια χρόνια οι σοφοί δάσκαλοι διαχώριζαν τη γνώση σε ανώτερη και κατώτερη. Η κατώτερη συμπεριελάμβανε όλα όσα διδάσκονται και σήμερα στις τρεις βαθμίδες εκπαίδευσης. Αναμφίβολα, τα θέματα αυτά είναι αναγκαία για τον άνθρωπο αφού πρέπει να γνωρίζει πώς να κινείται στον υλικό κόσμο όπου βρίσκεται. Και η γνώση αυτών των θεμάτων γίνεται πιο επιτακτική καθώς αναπτύσσεται ραγδαία η τεχνολογία. Αλλά η ανώτερη γνώση θεωρούνταν ακόμα πιο επιτακτική διότι μόνο με αυτή ο άνθρωπος ολοκληρωνόταν και μπορούσε να χρησιμοποιήσει ορθά όλες τις άλλες γνώσεις , τα πλούτη και τις δυνάμεις του.
Η εκπαίδευση στην κατώτερη γνώση είναι, έγραψα σε προηγούμενο άρθρο (βλ. Παιδεία), το ωφελιμιστικό σύστημα. Αυτό καλύπτει και τις τρεις βαθμίδες του σύγχρονου συστήματος εκπαίδευσης καθώς και μεταπτυχιακές έρευνες. Αυτό από μόνο του παράγει καλούς επιστήμονες και διάφορα είδη επαγγελματία – τεχνικούς, φυσικούς, βιολόγους, γιατρούς, αρχαιολόγους, φιλόλογους, επιχειρηματίες, καλλιτέχνες, οικολόγους κλπ, κλπ. Δεν παράγει όμως καλούς και σοφούς ανθρώπους. Οι άνθρωποι έτσι συχνά επιδείχνουν αδικία, κακία, αλαζονεία, φθόνο, απληστία, σκληρότητα και παρόμοια. Οι επιστήμες και τεχνολογίες μας, από την άλλη, έχουν τρομερές παρενέργειες στην υγεία και στο περιβάλλον.
Η ανώτερη είναι γνώση του Εαυτού και των ιδιοτήτων του όπως εκδηλώνονται – σε δικαιοσύνη, ευθύτητα, θάρρος, γενναιοδωρία, μεγαλοψυχία και άλλες αρετές. Αυτή είναι η πνευματική γνώση ή αλλιώς, σοφία.
Απηχώντας τον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη, τον Κικέρωνα, τον Σενέκα και άλλους σοφούς της αρχαιότητας, ο Μαρσίλιο Φιτσίνο, δάσκαλος του Λορέντζο του Μεγαλοπρεπούς και άλλων μεγάλων ανδρών της Φλωρεντίας της Αναγέννησης, έγραψε πως η υγεία, ο πλούτος και η εξουσία είναι σπουδαία αγαθά αλλά μόνο η σοφία γνωρίζει και δείχνει την ορθή χρήση τους, που είναι η οδός στην ευτυχία (επιστολή στον Κόσιμο ντέι Μέντιτσι, 1463: ο Κόσιμο ήταν ο πρώτος μεγάλος άρχοντας της Φλωρεντίας και παππούς του Λορέντζο.)
3. Η πνευματική γνώση δεν αποτελεί μέρος της διδακτέας ύλης στις τρεις βαθμίδες εκπαίδευσης και κανείς δεν φαίνεται να νοιάζεται.
Αιώνες τώρα βλέπουμε να αναπτύσσονται αλματωδώς οι διάφορες επιστήμες και τεχνολογίες. Παρότι μας έχουν χαρίσει αξιοθαύμαστες πληροφορίες για τον υλικό κόσμο και αγαθά για άνετη ζωή, έφεραν επίσης νέες αρρώστιες και φαρμακευτικές παρενέργειες, την τρομερή ρύπανση του περιβάλλοντος και όπλα μαζικής καταστροφής.
Εδώ και 200 χρόνια, δηλαδή από τις αρχές του 19ου αιώνα, η Πολιτική Οικονομία και λίγο αργότερα η Κοινωνιολογία εγκαθιδρύθηκαν ως επιστήμες στα Πανεπιστήμια. Εντούτοις οι πολιτικο-οικονομικές (κοινωνικές) αδικίες συνεχίζουν αμείωτες, πόλεμοι κάθε είδους εκρήγνυνται εδώ κι εκεί κάθε τόσο, δικτατορίες επίσης και γενοκτονίες, ενώ αυξάνονται η εγκληματικότητα, η τρομοκρατία και η κάθε τύπου εκμετάλλευση.
Είναι φανερό πως κάτι δεν πάει καλά. Αλλά οι άνθρωποι νομίζουν πως υπάρχουν απλές συνταγές (αλλαγή κυβέρνησης, κοινωνικού συστήματος ή εφαρμογής οικονομικής πολιτικής) με τις οποίες η κοινωνία θα μεταρρυθμιστεί προς την τελειότητα και, κυρίως, δικαιοσύνη. (Δείτε π.χ. τα τελευταία άρθρα του Π. Μανδραβέλη και Α. Λακασά). Κι έτσι συνεχίζουν οι διάφοροι «μεταρρυθμιστές» με τα εκπαιδευτικά προγράμματα που έχουν υιοθετήσει κόβοντας εδώ και ράβοντας πιο πέρα ή και στο ίδιο μέρος. Δεν βλέπουν πως η μοχθηρία, η εκμετάλλευση, ο φθόνος, η σκληρότητα, η απληστία και άλλες τέτοιες αρνητικές τάσεις μέσα μας, δεν διορθώνονται με αυτά τα προγράμματα και συστήματα.
Σήμερα, οι πολιτικοί ενδιαφέρονται μόνο για την επανεκλογή τους και δεν κάνουν τίποτα που θα υπονομεύσει αυτή την προοπτική. Οι ιεράρχες ενδιαφέρονται μόνο για την εξάπλωση της δικής τους θρησκείας που θα αυξήσει την εξουσία και τον πλούτο τους – νομίζοντας πως η συμμετοχή των πιστών στην εκκλησία, η εξομολόγηση, κάποια φιλανθρωπική δραστηριότητα και προσφορά στους εράνους αρκούν ως πνευματική ανάπτυξη. Οι πανεπιστημιακοί, δάσκαλοι και διανοούμενοι ενδιαφέρονται για τα κεκτημένα τους, υψηλότερες αμοιβές και περισσότερες διακοπές: ούτε καν για τα θέματα της ειδικότητάς τους (υπάρχουν βέβαια εξαιρέσεις παντού, αλλά αυτή είναι η γενική τάση).
4. Είναι αλήθεια πως τόσο στο σπίτι όσο και στο Δημοτικό τα παιδιά δέχονται συχνές παραινέσεις όπως – “Πρόσεχε! Μην κλέβεις! Μη λες ψέματα! Μη βλάπτεις άλλα παιδιά”
Αυτές συνιστούν τη βάση για την πνευματική παιδεία. Αλλά δεν διδάσκονται.
Στα μαθήματα Αριθμητικής και Γραμματικής, ας πούμε, υπάρχουν επαναλήψεις, παραδείγματα, κατ’ οίκον εργασίες και κάθε τόσο εξετάσεις. Έτσι οι αρχές των μαθημάτων εμπεδώνονται στο μυαλό των παιδιών. Αλλά και με την πρακτική εφαρμογή τους σε προβλήματα (τόσα κιλά φασόλια προς Χ λεπτά το κιλό ή τόσα μέτρα υφάσματος για Υ ευρώ, πόσο κάνουν τελικά;) και γραπτές εκθέσεις αντίστοιχα.
Για τις αρετές όμως ούτε κανονικά μαθήματα υπάρχουν, ούτε κατ’ οίκον εργασία κι επαναλήψεις, ούτε καθόλου εξετάσεις, ούτε, βέβαια, εμπέδωση. Απ’ εναντίας οι περισσότεροι εκπαιδευτικοί ενθαρρύνουν ανοικτά πλέον την αριστερο-αναρχικής προέλευσης συμπεριφορά ελευθεριότητας (δήθεν ελευθερίας και δημοκρατίας), αμφισβήτησης κάθε αυθεντίας, μαγκιάς και χουλιγκανισμού. Τώρα έχουμε και τις ακροδεξιές παραινέσεις προς την ιδια κατεύθυνση. Το αποτέλεσμα φαίνεται ολκάθαρα, σοκαριστικά, στην αυξανόμενη εκδήλωση ενός άγριου εγωισμού – βίαιης συμπεριφοράς των νεότερων ανθρώπων γενικά, αδιαφορίας προς τους νόμους, εκμετάλλευσης όσων έχουν ανάγκες, βάναυσης μεταχείρησης των αδύναμων, καταλήψεων εκπαιδευτικών κτηρίων συνοδευομένων από τη φοβερή ρύπανσή τους και την καταστροφή εξοπλισμών και υλικών, την απώλεια πολλών ωρών διδαχής και μάθησης και παρόμοια. Η αδιαφορία μας προς την ανώτερη γνώση (και η έλλειψη της στο επίσημο σύστημα) διαβρώνει όλο και περισσότερο, γρηγορότερα και βαθύτερα την ωφελιμιστική παιδεία.
Δεν υπάρχει καμιά συστηματική και ειλικρινής προσπάθεια να διδαχθούν τα μικρά παιδιά συγκράτηση του εγωισμού, της εκδικητικότητας, του φθόνου, της απληστίας και όλων αυτών των αρνητικών και αντικοινωνικών τάσεων.
5. Ποιος και πώς θα εκπαιδεύσει τους εκπαιδευτές (και κυρίως τους γονείς που είναι οι πρώτοι και άμεσοι δάσκαλοι);
Το θέμα είναι πολύ δύσκολο – άσχετα με τις μπαρούφες που διατυπώνονται συχνότατα ότι δηλαδή θα ψηφιστούν οι κατάλληλοι νόμοι στη Βουλή (εδώ ή σε άλλες χώρες) και θα γίνουν μεταρρυθμίσεις στην παιδεία. Τίποτα ουσιαστικό δεν αλλάζει με τέτοιες ενέργειες.
Πρώτα πρώτα είναι ολοφάνερο πως σχεδόν κανείς δεν έχει σωστή επίγνωση του όλου θέματος. Μετά, ακόμα κι αν πληροφορηθούν, οι μάζες μάλλον δεν θα καταλάβουν, μάλλον θα νομίζουν πως αρκούν μερικές παραινέσεις και μεταρρυθμίσεις όπως συνηθίζεται και μάλλον θα αφήσουν άλλους να ασχοληθούν. Έτσι μένουμε στα πεπατημένα τιποτένια…
Οι πολιτικοί, ιεράρχες κι εκπαιδευτικοί σε κάθε βαθμίδα ενδιαφέρονται πρώτιστα για τα κεκτημένα τους. Οι ελάχιστοι που έχουν ενδιαφέρον για τα παιδιά και την κοινωνία δεν μπορούν να κάνουν πολλά πράγματα καθώς πνίγονται στην περιρρέουσα άγνοια, αλαζονεία, απληστία και τεμπελιά.
Αλλά το χειρότερο είναι πως υπάρχει μια μεγάλη μερίδα ανθρώπων που, παρότι έχουν επίγνωση της κατάστασης, όχι μόνο δεν κάνουν κάτι για βελτίωση αλλά ενθαρρύνουν την αμφισβήτηση, ανυπακοή και απαξίωση γενικά. Είναι αυτοί που ωφελούνται από την εγκληματικότητα, την ποταπότητα, τη σύγχυση και τη χυδαιότητα που αυξάνονται.
6. Χρειάζονται λίγοι άνθρωποι που επιθυμούν ειλικρινά την αλήθεια, τη δικαιοσύνη και την εντιμότητα, όχι μπαρούφες περί δημοκρατίας και δικαιωμάτων, και να έχουν τη διάθεση να εργαστούν εφαρμόζοντας καθημερινά αυτές τις αρχές άσχετα με το προσωπικό κόστος. Μόνο με τη συνεχή προσπάθεια εφαρμογής θα εμπεδωθούν αυτές οι αρχές και θα αλλάξει η οντότητα. Τότε θα έχουμε ορθή επιμόρφωση, ορθή παιδεία.
Ναι, είναι δύσκολο!
