1. Σήμερα συνεχίζω πάλι με τις ασυνέπειες κι ανακρίβειες στη διδασκαλία του Γκουρτζίεφ και Ουσπένσκι. Ας θυμόμαστε πως ο Γκουρτζίεφ τουλάχιστον προτιμούσε να την ονομάζει «αποσπάσματα» ενώ ο Ουσπένσκι και οι ακόλουθοί του έλεγαν πως είχαν ένα «σύστημα».
Στο Αναζητώντας τον Κόσμο του Θαυμαστού ο Γκουρτζίεφ δεν λέει πολλά για την «προσοχή». Το παίρνει ως δεδομένο πως οι ακροατές του γνωρίζουν τι είναι η προσοχή κι έτσι τη συνδέει κυρίως με την αυτοθύμηση. Έτσι η γραμμή της προσοχής έχει δυο κατευθύνσεις: στρέφεται προς το αντικείμενο ή φαινόμενο που πρέπει να κοιταχθεί (ακουστεί, ερευνηθεί κλπ.) και ταυτόχρονα προς το ίδιο το υποκείμενο. (Εγώ <- – – – – προσοχή – – – – -> αντικείμενο παρατήρησης), δηλαδή «εγώ» παρατηρώ και συγχρόνως θυμάμαι τον εαυτό μου (Αναζητώντας… σ 119). Σε άλλες περιστάσεις ο Γκουρτζίεφ συνδέει αυτή τη λειτουργία με τη λειτουργία των κέντρων και με διαφορετικές καταστάσεις συνειδήσεως. Ναι, αλλά πώς ελέγχεται ή ρυθμίζεται η προσοχή, από πού προέρχεται, τι είδους ενέργεια είναι; Δεν μας λέει.
Στο σύστημά του ο Ουσπένσκι εξετάζει το θέμα με ίδιο τρόπο.
2. Ο Beckwith πραγματεύεται το θέμα εκτεταμένα και το αναπτύσσει με τις 4 καταστάσεις, ή μάλλον τέσσερα στάδια, που ο Δρ. Φ. Ρόουλς απλοποίησε από την παράδοση Φιλοκαλία:
1) προσβολή = επίδραση στον νου καθώς εισέρχονται εντυπώσεις·
2) συνδυασμός = σύνδεση, συνένωση, της προσοχής με μια συγκεκριμένη δέσμη εντυπώσεων ή μια μεμονωμένη εντύπωση·
3) συνουσία = συγχώνευση, ταύτιση της προσοχής με την εντύπωση·
4) πάθος = πάθηση, καθώς με την επανάληψη γίνεται συνήθεια κι εμμονή (σ 154, Ouspensky’s Fourth Way, Οξφόρδη).
3. Η Φιλοκαλία είναι μια υπέροχη συλλογή αποσπασμάτων λόγων αγίων και μυστικών της Ορθόδοξης χριστιανικής παράδοσης: είναι φυσικά χρωματισμένη από τη μοναστηριακή εμπειρία του Ανατολικού Χριστιανισμού. Ευτυχώς ο Beckwith δίνει και τα 5 στάδια (όχι μόνο 4) που είναι πιο εκφραστικά: μετά το 2ο συνδυασμός ακολουθεί το συγκατάθεσις (=η συμφωνία του νου να συνταυτιστεί με την εντύπωση). Μετά, ο όρος είναι αιχμαλωσία (όχι πάντα συνουσία), δηλαδή αιχμαλωσία της προσοχής που προκαλεί το πάθος (σ 326).
Ο Beckwith παρουσιάζει επίσης σχόλια του Shankaracharya πάνω στην προσοχή όπου υποδείχνει πως οι άνθρωποι συνήθως έχουν «πλεούμενη» προσοχή ή απουσία/αφαίρεση (σ 167). Φαίνεται πως ο Ινδός γκουρού εδώ δεν έδωσε τα 5 στάδια προσοχής που είναι γνωστά στη Βεδική Παράδοση.
4. Αναφέρω αυτά τα δεδομένα διότι αν μείνουμε μόνο με όσα λέει ο Ουσπένσκι, η όλη διαδικασία προσοχής φαίνεται να είναι μονόδρομος αδυσώπητος όπου οι άνθρωποι είναι καταδικασμένοι να καταλήγουν στην αιχμαλωσία και το πάθος και τον πόνο.
Αυτό δεν είναι αλήθεια, βέβαια. Αν ήταν έτσι, οι άνθρωποι δεν θα είχαν καμιά ευκαιρία να παρατηρούν με απόσπαση, να ενθυμούνται τον Εαυτό και να απελευθερώνονται από την τρομερή κατάσταση «ταύτισης» που αντιστοιχεί στη συνουσία, αιχμαλωσία και το πάθος.
5. Ο Γκουρτζίεφ προειδοποιεί πως η ταύτιση είναι μια σχεδόν μόνιμη κατάσταση (Αναζητώντας… σ 50-151) και τονίζει πως «ελευθερία είναι πρώτα από όλα ελευθερία από ταύτιση». Ο Ουσπένσκι επίσης προειδοποιεί και λέει τα ίδια (κεφ.4 Αποσπάσματα Συναντήσεων 1938-45).
Παραδόξως, εκτός από την αυτοθύμηση, ούτε ο ένας ούτε ο άλλος εξηγεί πως ένας μαθητής ελευθερώνεται από την κατάσταση αιχμαλωσίας και ταύτισης. Αν κάποιος θυμηθεί έγκαιρα, καλώς. Αλλιώς είναι καταδικασμένος.
Μαθητές όπως ο K. Walker, M. Nicoll, J. Bennett κ.α., δεν λένε περισσότερα. Π.χ. ο M. Nicoll στο Psychological Commentaries, τόμος 1, σ 70, γράφει μόνο για 3 στάδια:
1) Μηδέν προσοχή, που χαρακτηρίζει τον μηχανικό τομέα των κέντρων·
2) Προσοχή που δεν χρειάζεται προσπάθεια καθώς ελκύεται από κάτι και χρειάζεται μόνο τον αποκλεισμό άσχετων πραγμάτων·
3) Προσοχή που ελέγχεται από θέληση και προσπάθεια.
6. Στη Βεδική Παράδοση βρίσκουμε 5 στάδια προσοχής μα το ένα είναι συγχρόνως και μια ευκαιρία ελέγχου και απόσπασης. Αυτή παρουσιάζεται στο δεύτερο στάδιο οπότε η προσοχή «συνδυάζεται/συνενώνεται» με το αντικείμενο της. Εδώ, ένας μαθητής θα παρατηρήσει πως το ενδιαφέρον φουντώνει και υπάρχει πρόσθετη ενέργεια έτσι που να θυμηθεί και να μην ταυτιστεί με το αντικείμενο του ενδιαφέροντος! Αν αυτό επιτευχθεί, τότε η προσοχή παραμένει ελεύθερη να διευρυνθεί ή να επικεντρωθεί, μα δίχως ταύτιση κι έτσι να θυμάται και τον Εαυτό. Αλλιώς ακολουθεί η συνήθης πορεία ταύτισης, αιχμαλωσίας, πλάνης και πάθους: αυτή λέγεται mūḍha. Μόνο ο Λ. ΜακΛάρεν της «Σχολής Οικονομικής Επιστήμης» (SES), όσο γνωρίζω, διατύπωσε αυτή τη διαδικασία.
Με την επαναληπτική ταύτιση κι αιχμαλωσία έρχεται πάθος και πόνος. Με την επαναληπτική έγκαιρη θύμηση και απόσπαση (μη-ταύτιση) έρχεται «ελεγχόμενη προσοχή». Αυτό είναι το 6ο στάδιο της πειθαρχίας του Οκταπλού Γιόγκα του Pataňjali. – dhāraṇā: προσοχή με νοημοσύνη που κατευθύνεται και μένει σε ένα σημείο μα δίχως αιχμαλωσία, ταύτιση και πάθος!
