1. Ο Ουσπένσκυ γράφει πως τα 4 ευαγγέλια είναι οι μόνες μαρτυρίες για τη ζωή του Ιησού. Αυτό δεν είναι ακριβώς αλήθεια: υπάρχουν και άλλες αρχαίες μη-χριστιανικές μαρτυρίες. Πρέπει επίσης να κατανοηθεί πως οι αντιφάσεις, ασυμφωνίες και ασυνέπειες στα Ευαγγέλια έδωσαν και δίνουν λαβή για σοβαρές αντιρρήσεις για το όλο θέμα.
Πολλές μαρτυρίες είναι σε εβραϊκά κείμενα που παρουσιάζουν τον Ιησού ως τσαρλατάνο «μάγο». Άλλες είναι από Ρωμαίους και άλλους συγγραφείς. Ακόμα και μη-χριστιανοί παγανιστές, ή «εθνικοί», όπως ο Κέλσος (στό Αληθής Λόγος παρουσιάζει τον Ιησού ως απατεώνα και μάγο που κάνει «θαύματα»), δεν αμφισβητούν την ύπαρξη του Ιησού, μα τον χαρακτήρα του ως δάσκαλο και «Μεσσία» και αντικρούουν τη διδασκαλία του. Οπότε η ιστορικότητα του Ιησού έχει στέρεες βάσεις.
2. Η πιο γνωστή μαρτυρία για την ύπαρξη του Ιησού είναι το λεγόμενο Testimonium Flavium (μαρτυρία του [Ιώσηπου] Φλάβιου). Ο εκρωμαϊσμένος Εβραίος Ιώσηπος από οικογένεια Φαρισαίων πήρε την ονομασία Φλάβιος κι έγραψε στη δεκαετία του 90 Κ.Χ. το Ιουδαϊκή Αρχαιολογία. Εκεί αναφέρεται και στον Ιησού και στον χριστιανισμό (18.63-6). Για να μην πολυλογώ, το γενικό συμπέρασμα των ειδικών λέει πως, αν αφαιρεθούν μερικές φράσεις που είναι παρεμβολές ή του επισκόπου Ευσεβίου της Καισαρείας (έγραψε την Εκκλησιαστική Ιστορία στον 4ο αιώνα) ή άλλου χριστιανού “διορθωτή”, η σχετική περικοπή είναι αυθεντική:
Εκείνη την εποχή περίπου έζησε ο Ιησούς, ένας άνθρωπος σοφός. Γιατί ήταν κάποιος που έκανε καταπληκτικά έργα και δίδασκε ανθρώπους που δέχονταν με ευχαρίστηση την αλήθεια. Κέρδισε πολλούς Εβραίους και πολλούς Έλληνες. Όταν ο Πιλάτος, αφού άκουσε να τον κατηγορούν οι πιο επιφανείς δικοί μας [δηλ. Εβραίοι], τον καταδίκασε σε σταύρωση, εκείνοι που εξ αρχής τον είχαν αγαπήσει δεν έπαψαν [να τον αγαπούν]. Και η φυλή των χριστιανών που πήρε το όνομά του, δεν έχει εξαφανιστεί μέχρι σήμερα.
3. Στο τμήμα 20.2 του ίδιου έργου, ο Ιώσηπος αναφέρει τον θάνατο του Ιακώβου, αδελφού του Ιησού, κατά τη μετάβαση της εξουσίας από τον Φέστο στον Αλμπίνο το 62 Κ.Χ. Το Σανχεντρίν, το ανώτατο εβραϊκό συμβούλιο “κατεδίκασε και τον αδελφό του λεγομένου Χριστού [=Μεσσία], Ιάκωβος το όνομα αυτώ”. Η χρήση της μετοχής “λεγομένου” δείχνει αυθεντικότητα (ή τουλάχιστον όχι παρεμβολή από χριστιανικό χέρι) αφού ως Εβραίος, ορθόδοξος Φαρισαίος, ο Ιώσηπος υπονοεί πως ναι μεν “λέγεται”, αλλά δεν είναι αληθές πως επρόκειτο για τον Χριστο-Μεσσία.
Μπορεί ο Ιώσηπος να είχε πληροφορίες από ρωμαϊκά έγγραφα ή από χριστιανούς. Είναι αδύνατο να ελεγχθεί αυτό. Βέβαια, αν οι πηγές είναι χριστιανοί οπαδοί, οπωσδήποτε θα μετέφεραν και μυθικά στοιχεία. Αλλά, πάλι, πρέπει να υπήρχε κάποιο πρόσωπο με κάποια διδασκαλία.
Το ίδιο πρέπει να λεχθεί σχετικά με τις μαρτυρίες άλλων Ρωμαίων συγγραφέων. Ένας είναι ο Πλίνιος Νεότερος, κυβερνήτης στη Βιθυνία της Μικράς Ασίας (=Τουρκία, σήμερα) γύρω στο 110-112, που γράφει στον αυτοκράτορα Τραϊανό ζητώντας συμβουλή πώς να αντιμετωπίσει τους χριστιανούς, οπαδούς του Christus Χριστού, στον οποίο έψελναν ύμνους σαν σε θεό την αυγή ορισμένες μέρες (carmenque Christo quasi deo dicere). Η μαρτυρία αυτή δεν έχει βάρος και δεν αποδεικνύει τίποτα. Το μεγαλύτερο ενδιαφέρον εδώ είναι πως ο Πλίνιος ήταν μεγάλος λόγιος φυσιοδίφης και ακόρεστος αναγνώστης. Η επιστολή του όμως δείχνει πως τότε, μέχρι το 110 τουλάχιστον, δεν υπήρχαν εύκολα προσβάσιμα χριστιανικά κείμενα στη Βιθυνία που θα μπορούσε να διαβάσει.
4. Δίχως βαρύτητα είναι και η μαρτυρία του Σουητόνιου που έγραψε γύρω στο 120 τη Ζωή των Καισάρων De Vita Caesarum. Στο κεφάλαιο (25.4) για τον Κλαύδιο γράφει πως ο αυτοκράτορας το 49 Κ.Χ. “έδιωξε τους Εβραίους από τη Ρώμη γιατί συνεχώς δημιουργούσαν ταραχές εξαιτίας του υποκινητή Χρηστού Chrestus”. Εδώ οι Εβραίοι σαφώς ήταν οι χριστιανοί. Ο Ιησούς δεν ήταν φυσικά στη Ρώμη, μα πρέπει να καταλάβουμε πως ο Σουητόνιος δεν ήξερε τίποτα περί χριστιανισμού και νόμιζε πως ο Χριστός ήταν εκεί και υποκινούσε τις ταραχές.
Την ίδια περίοδο έγραψε και ο Τάκιτος τα Χρονικά Annales με υπότιτλο ab excessu divi Augusti ‘από την αποδήμηση του θεϊκού Αυγούστου’. Στο κεφάλαιο 15.44 έγραψε για τον εμπρησμό της Ρώμης από τον Νέρωνα που ενοχοποίησε τους χριστιανούς. Ανέφερε πως ο Χριστός ήταν ο ιδρυτής τους κι εκτελέστηκε από τον Πόντιο Πιλάτο όταν ήταν αυτοκράτορας ήταν ο Τιβέριος (Auctor nominis eius Christus Tiberio imperitante per procuratorem Pontium Pilatum supplicio adfectus erat) και πως αυτή η ‘θανάσιμη δεισιδαιμονία superstitio’ αναζωπυρώθηκε ξανά στη Ρώμη. Αυτό έχει πολύ μεγαλύτερη αξία διότι είναι αμφίβολο ο Τάκιτος να πήρε τις πληροφορίες του από χριστιανούς. Τις πήρε μάλλον από ρωμαϊκά αρχεία, αλλά δεν είναι απολύτως βέβαιο.
5. Ο Ιώσηπος έγραψε πως ο Ιησούς ήταν “άνθρωπος σοφός … έκανε καταπληκτικά έργα και δίδασκε ανθρώπους που δέχονταν με ευχαρίστηση την αλήθεια”. Σε αυτά τα λόγια δεν υπάρχει στοιχείο καθαρά θρησκευτικό αλλά μάλλον φιλοσοφικό. Είναι δύσκολο να φανταστούμε πως ένας ορθόδοξος Φαρισαίος θα απέδιδε αλήθεια στη διδασκαλία του Ιησού αν αυτή σχετιζόταν άμεσα και μόνο με τη θρησκεία.
Υπάρχει ακόμα μια μαρτυρία που παρουσιάζει τον Ιησού μάλλον ως φιλόσοφο παρά θρησκευτικό ηγέτη ή μεταρρυθμιστή. Είναι ο Σύρος στωικός Mara Bar Sαrapion που έγραψε λίγο μετά το 73 Κ.Χ. μια επιστολή στον γιο του. Δεν κατονομάζει τον Ιησού αλλά οι λόγιοι συμφωνούν πως πρόκειται για εκείνον. Οι Ρωμαίοι είχαν καταστρέψει την περιοχή του και ο Mara ήταν σε αιχμαλωσία. Γράφει πως ο διωγμός αθώων και σοφών δεν αποδίδει τελικά. Παραθέτω την περικοπή αυτούσια:
Τι κέρδισαν οι Αθηναίοι με το να θανατώσουν τον Σωκράτη – πράξη για την οποία αμείφθηκαν με πείνα και πανούκλα; Τι κέρδισαν οι Σάμιοι με το να κάψουν τον Πυθαγόρα, οπότε η χώρα τους θάφτηκε κάτω από άμμο μέσα σε μια ώρα; Τι κέρδισαν οι Εβραίοι [με το να σκοτώσουν] τον σοφό βασιλιά τους, αφού αργότερα έχασαν τη χώρα τους σε άλλους; Δίκαια ο θεός πήρε εκδίκηση για τους τρεις αυτούς σοφούς. Οι Αθηναίοι πέθαναν από πείνα. Οι Σάμιοι βούλιαξαν στη θάλασσα. Οι Εβραίοι, ρημαγμένοι και διωγμένοι από το βασίλειό τους ζουν διασκορπισμένοι παντού. Ο Σωκράτης δεν πέθανε, χάρη στον Πλάτωνα. Ούτε ο Πυθαγόρας, χάρη στο άγαλμα της Ήρας. Ούτε ο σοφός βασιλιάς, χάρη στους νόμους που διατύπωσε.
Ο “σοφός βασιλιάς” πρέπει να ήταν ο Ιησούς, που είχε αποκτήσει τη φήμη πως καταγόταν από τον Δαυίδ και ήταν “βασιλιάς των Ιουδαίων” – και κανείς βασιλιάς των Εβραίων δεν είχε εκτελεστεί νωρίτερα από τους Ρωμαίους. Αλλά το πιο ενδιαφέρον σημείο είναι πως τα παραδείγματα του Μάρα είναι οι φιλόσοφοι και όχι ηγέτες ή βασιλιάδες, που διώχτηκαν, εξορίστηκαν ή θανατώθηκαν. Το 73 είναι το έτος που οι Ρωμαίοι κατέπνιξαν την επανάσταση των Εβραίων και κατεδάφισαν τον Μεγάλο Ναό και σχεδόν ολόκληρη την Ιερουσαλήμ.
6. Για πληρέστερη πληροφόρηση μπορεί ο αναγνώστης να συμβουλευθεί το βιβλίο του R. Van Voorst, Jesus Outside the New Testament… , 2000, Eerdmans Publishing Co.
