1. Η μεγάλη θεά της Σκωτίας είναι η Cailleach, μια κελτική θεότητα που λατρευόταν και στην Ιρλανδία. Όπως οι Αυστραλοί Αβορίγινες διατηρούν τον μεγάλο βασικό τους μύθο πως η τοπογραφία στην Αυστραλία διαμορφώθηκε στην Παλαιά Εποχή των Ηρώων (και των Ονείρων) από τους μεγάλους Πρωτανθρώπους Ημίθεους, έτσι και στη Σκωτία οι μύθοι λένε πως η Κάιλιαχ δημιούργησε πολλές τοποθεσίες στη Σκωτία και Ιρλανδία. Η πρώτη δείχνει έναν λόφο (Summit of Slieve) στην Ιρλανδία, η δεύτερη ένα από τα πολλά λοχ (Loch Awe) στη Σκωτία που δημιουργήθηκε όταν ξεχείλισε ένα πηγάδι και το νερό κύλησε στο φαράγγι καθώς η θεά αποκοιμήθηκε κουρασμένη έχοντας βοσκήσει ελάφια.
Επιπλέον άνοιξε πολλά πηγάδια και την κήτη ποταμών μα συγχρόνως έβαζε καταπακτές στα πηγάδια και ψηλές όχθες ή μάντρες στα ποτάμια για να μην υπερχειλίζουν και δημιουργούν πλημμύρες.
2. Η Κάιλιαχ (ή Κάιλουκχ ή Κάλεϊχ όπως προφέρεται σε διαφορετικές περιοχές) πιστεύεται πως υπήρχε στις βρετανικές νήσους προτού έλθουν οι Κέλτες και Βρετανοί (και, φυσικά, οι μεταγενέστεροι Αγγλοσάξονες). Και είναι δύσκολο σήμερα να ξέρουμε πώς την έβλεπαν και λάτρευαν οι πρώτοι προϊστορικοί οπαδοί της.
Το όνομά της σημαίνει “Εκείνη με το πέπλο”. Είναι “Η Θεά”, όπως έχει πια γίνει γνωστή μετά και τη χριστιανική παρέμβαση στις θρησκευτικές παραδόσεις αυτών των λαών, που φοράει το πέπλο του χειμώνα, της ομίχλης, της βροχής, του ανέμου, της θύελλας, του χιονιού και του πάγου. Είναι η “άσχημη γριά”, που όμως μπορεί να προήλθε από την ιδέα της Οικουμενικής Μητέρας, της “άμορφης θηλυκής δύναμης”.
3. Ήταν αρχικά θεά της γης, γονιμότητας και καρποφορίας. Μα ήταν και θεά του θανάτου, του παγώματος που σταματά τη ροή της ζωής. Μπορούσε να βλάψει και να θεραπεύσει, να καταστρέψει και να δημιουργήσει. Όταν χτυπούσε το τεράστιο σφυρί της στη γη απλωνόταν κρύο και παγωνιά που κάλυπτε τα πάντα. Σε άλλες εκδοχές, αντί για σφυρί έχει το Δρουιδικό samhain, το μαγικό λευκό ραβδί.
Οι ποιητές της έδωσαν πολλά άλλα ονόματα: Didgi/Didge, Milucra, Birog, Bui και, το πιο φημισμένο, Cailleach Bhéara Κυρία του Χειμώνα.
Ο κάθε βασιλιάς στην αρχαιότητα έπρεπε να την “παντρευτεί” ως θεά της γης σε κάθε χώρα για να γίνει και να μείνει βασιλιάς. Το πνεύμα της, η ιδιότητά της, μετά περνούσε στη βασίλισσα σύζυγό του.
Μα ήταν και θεά του Κάτω Κόσμου που βασίλευε στα πνεύματα των νεκρών και κανόνιζε την μετενσάρκωσή τους. Ως θεά της γης και γονιμότητας προστάτευε και ζωογονούσε τους θαμμένους σπόρους που θα βλάσταιναν με τον ερχομό της Άνοιξης (θεάς Brigide). Έτσι, σαν την Κόρη Περσεφόνη, κάλυπτε με σκοτάδι (και παγωνιά) και κρατούσε τη ζωή μέσα σε αυτό, μα την οδηγούσε στο φως της επαναγέννησης.
Πάνω βλέπουμε δυο άλλες τοποθεσίες που δημιούργησε. Η πρώτη είναι τα σκαλιά με τα οποία ανέβηκε στη στεριά (Ιρλανδία) και η δεύτερη είναι το βουνό Cruachan όπου αναπαύθηκε στη Σκωτία. Κάτω, μια άλλη παραθαλάσσια περιοχή της Ιρλανδίας (Lightmatter Cliffs, County Clare) και η σκάφη της Θεάς στη θάλασσα (Corryvreckan Whirlpool), έτσι που όταν έπλενε σηκωνόταν τρικυμία.
