1. Στις αρχές του 20ου αιώνα επικρατούσε στους φιλοσοφικούς κύκλους ο λεγόμενος “θετικισμός” που είχαν αναπτύξει ο Άγγλος B. Russell, ο Γερμανός Frege και άλλοι, στους οποίους προσχώρησε και ο Λούντβιγκ Βιτγκενστάιν.
Αυτή η θεώρηση λέει πως οι επιστήμες είναι το εργαλείο με το οποίο αντιλαμβανόμαστε και συνοψίζουμε όσα έχουμε παρατηρήσει για τον κόσμο μέσω των εμπειριών μας. Επιπλέον, για τον Ράσελ και τους θετικιστές που ακολούθησαν, η λογική δομή της γλώσσας συλλαμβάνει και αναπαριστά τη λογική δομή του κόσμου. Και όπως καταδείχνει ο τίτλος του άρθρου, με αυτό το θέμα θα ασχοληθώ.
Αυτό το φιλοσοφικό κίνημα μετεξελίχθηκε στον “λογικό θετικισμό” που απαρνήθηκε τις προηγούμενες φιλοσοφικές παραδόσεις, αν όχι ως ανοησίες αφού μιλούσαν για πράγματα έξω από την αισθητήρια αντίληψη, αλλά τουλάχιστον ως άσχετες με την πραγματικότητα (=υλικός κόσμος αντιληπτός από αισθήσεις).
Αναφέρομαι στον Βιτγκενστάιν ιδιαιτέρως διότι αυτός θεωρήθηκε πως είναι ο μεγάλος φιλόσοφος που ανέτρεψε την παράδοση του Άγγλου φιλοσόφου Α.Ν. Whitehead ο οποίος έγραψε στο Process & Reality, 1929 (1.2.2), πως η Ευρωπαϊκή φιλοσοφική παράδοση συνίσταται σε μια σειρά από υποσημειώσεις στον Πλάτωνα. Αυτό ισχύει μόνο για τους οπαδούς του. (Βλ. άρθρα 154. Φιλοσοφία: L. Wittgenstein , 155. Φιλοσοφία: Λ. Βίτγκενσταϊν (Β’), 156. Φιλοσοφία: Λ. Βίτγκενσταϊν (Γ’)).
2. Ο Βιτγκενστάιν συνόψισε τις θετικιστικές απόψεις του για τη γλώσσα σε ορισμένα αποφθέγματα (βλ. 155. Φιλοσοφία: L. Wittgenstein) όπου δίνονται περισσότερες λεπτομέρειες και οι πηγές.
Κάθε σκέψη είναι λογική εικόνα γεγονότων.
Μια σκέψη είναι μια πρόταση νοηματική.
Τα όρια της γλώσσας μου είναι τα όρια του κόσμου μου.
Όλες οι προτάσεις είναι ισότιμες.
Δεν υπάρχει αυτό που δεν λέγεται με λόγια· αυτό δεικνύεται όντας το μυστικό στοιχείο (=das Mystische, όπου ανήκουν ηθική, μεταφυσική κλπ.).
Για όσα δεν μπορεί να μιλάει κανείς, για αυτά πρέπει να σωπαίνει.
Υπάρχουν και σε άλλους πανεπιστημιακούς φιλοσόφους τέτοιες διατυπώσεις. Αρκούν όμως οι ρήσεις του Λούντβιγκ Βιτγκενστάιν. Οι τελευταίες δύο ρήσεις του πάνε να δείξουν πως υπάρχουν πράγματα ή, πιο ορθά, κόνσεπτ τα οποία η γλώσσα δεν αποδίδει επαρκώς. Η δε μεσαία 4η ρήση δηλώνει πως η γλώσσα είναι περιοριστική μα και τα κόνσεπτ, οι αντιλήψεις μας και η κατανόησή μας του κόσμου, είναι όλα γενικά περιορισμένα, αφού η σκέψη μας γίνεται με όρους της γλώσσας!
3. Όμως οι μοντέρνες επιστημονικές έρευνες στη Γλωσσολογία δείχνουν πως αυτά τα συμπεράσματα, ή μάλλον αυθαίρετοι συλλογισμοί των θετικιστών ή ντετερμινιστών φιλοσόφων/φιλολόγων είναι λαθεμένες. Η σύγχρονη αποδεκτή θεώρηση, στηριγμένη πλέον σε μπόλικη έρευνα, λέει πως η γλώσσα μεταφράζει μια ήδη παρούσα σκέψη/γνώση/αντίληψη. Μπορεί η γλωσσική έκφραση, η διατύπωση, να είναι ανακριβής ή περιοριστική, μα η αντίληψη ή ιδέα, το κόνσεπτ στον νου, να ισχύει αντανακλώντας την πραγματικότητα. Η γλώσσα καθαυτή δεν έχει περιοριστική επίδραση στην αντιληπτικότητα των αισθήσεων και την άμεση κατανόηση μας του κόσμου.
Η αντίληψη πως οι Εσκιμώοι είχαν εκατοντάδες λέξεις για το χιόνι αποδείχθηκε ψευδής. Υπάρχουν μερικές μόνο όπως “χιόνι-που-πέφτει” και “χιόνι-στο-έδαφος”, ιδέες που εύκολα μπορούν να διατυπωθούν σε άλλες γλώσσες. Πιστευόταν ευρέως επίσης πως οι Χόπι, Ερυθρόδερμοι που ζουν στη βορειο-ανατολική Αριζόνα, δεν είχαν κόνσεπτ του χρόνου, μα τελικά αποδείχθηκε πως έχουν πολλές λέξεις σχετικές ή δηλωτικές του χρόνου. Μετά οι Λατινογενείς γλώσσες, όπως Γαλλικά και Ισπανικά, δεν έχουν ουδετέρου γένους λέξεις μα δεν περιορίζονται καθόλου στην έκφραση και βασική αντίληψη του ουδέτερου όπως τα άψυχα πράγματα σε αντίθεση με πολλά έμψυχα, όπως τα θηλαστικά, που διακρίνονται σαφέστατα σε αρσενικά και θηλυκά. Σε αυτές τις γλώσσες λέξεις σε αρσενικό γένος μπορεί να έχουν μια έννοια μεγαλύτερου βάρους ή μεγέθους ή δύναμης, μα αυτός είναι αμελητέος περιορισμός που εξαφανίζεται σε γλώσσες με ουδέτερο γένος.
4. Αλλά και αυτή η διόρθωση περιέχει σφάλματα ή ελλείψεις. Μένει αιχμάλωτη στη Δυτική γλωσσολογική παράδοση που είναι αρκετά περιορισμένη από πολλές πάγιες αντιλήψεις, φιλοσοφικές και ψυχολογικές.
Πολύ πριν τους Έλληνες Στωικούς που ασχολήθηκαν “επιστημονικά” με τη γλώσσα, οι Ινδοί ερευνητές φιλόσοφοι είχαν φθάσει στο συμπέρασμα πως υπάρχουν τρία επίπεδα της συμπαντικής πραγματικότητας – το υλικό ή χοντρό, το λεπτό ή νοητικό και το αιτιακό ή πνευματικό (ή της Φύσης). Πέρα ή πάνω από τα τρία αυτά είναι η πηγή τους, η Πρωταιτία, Πρωταρχή και Πρωτουσία των πάντων. Ο άνθρωπος έχει νου με τρεις συχνότητες (ή τρία όργανα) λειτουργίας με τις οποίες μπορεί να συνδέεται με τα τρία επίπεδα, μα δεν αναπτύσσεται αρκετά για να το κάνει.
Ομοίως η γλώσσα έχει τρία επίπεδα που αντιστοιχούν στα τρία του σύμπαντος και του ανθρώπου. Η Δυτική γλωσσολογία καταπιάνεται μόνο με τα δυο πιο χαμηλά επίπεδα – το χοντρό και το λεπτό. Το χοντρό είναι η καθομιλουμένη με τα ιδιώματα και τις ανωμαλίες ή παραξενιές της. Το λεπτό είναι η θεωρητικά ορθή γλώσσα με την άψογη γραμματική, με τους κανόνες, τις κλίσεις και το συντακτικό της. Εδώ επίσης είναι το “βάθος”, οι έννοιες, αρχικές ή ετυμολογικές, μεταλλαγμένες ιστορικά, αποκλίνουσες αποχρώσεις και η έννοια που καθορίζεται (κάποτε με πολυσημία) από τα συμφραζόμενα.
5. Στη Βεδική Παράδοση της Ινδίας, εκτός από αυτά τα δύο επίπεδα γλώσσας αναγνωρίζονταν δυο ακόμα: η πρωταρχική βαθμίδα, η πηγή που είναι ίδια με την Πρωταρχή του σύμπαντος και η αιτιακή μορφή. Αυτές οι δυο ανώτερες βαθμίδες είναι σιωπηλές, δίχως λόγια, δίχως γραμματική όπως την ξέρουμε. Η Πρωταρχή είναι πέρα από αισθήσεις, νου κι εμπειρία, ασύλληπτη, απερινόητη, μα ο νους γνωρίζει πως υπάρχει. Μετά είναι το πεδίο της απλής σημασίας, ή κατανόηση ενός μεγάλου συνόλου, ενός οικουμενικού νόμου, το πεδίο σπερματικών, οικουμενικών, αιώνιων και αμετάβλητων εννοιών ή (Πλατωνικών) ιδεών: ως εμπνεύσεις, αυτές παρουσιάζονται ξαφνικά ως στιγμιαίες εκλάμψεις στον νου και μετά ο άνθρωπος ίσως να χρειαστεί μέρες ή χρόνια να διατυπώσει αυτό που του ήρθε απρόσμενα ως έμπνευση – όπως ο Νεύτων και το μήλο, αν αληθεύει η ιστορία.
Μα ο E.M. Foster, ο συγγραφέας του Passage to India (ταινία, επίσης), έγραψε ξεκάθαρα πως κάποτε ξεκουραζόταν κάτω από ένα δέντρο και ξάφνου, σε μια αναλαμπή, ένα διήγημα παρουσιάστηκε σαν να κρεμόταν από ένα κλαδί· εκείνος πήγε σπίτι τότε και το έγραψε! Λίγες δεκαετίες νωρίτερα ο ποιητής Robert Browning συνέλαβε πάλι ξαφνικά σε μια έμπνευση της στιγμής το ποίημα Childe Roland to the Dark Tower Came (1852) που βασιζόταν σε ένα παραμύθι. Το παραμύθι το γνώριζε, φυσικά, μα η μετατροπή του σε μια πολύ διαφορετική μορφή έγινε από μόνη της εντελώς απροσδόκητα!
Τα τέσσερα επίπεδα της γλώσσας αρχίζοντας με το ανώτερο λέγονται – parā, pasyantī, madhymā και vaikharī.
Στο επίπεδο της pasyantī είναι, λένε οι σοφοί εκείνης της Παράδοσης, όλη η γνώση διαθέσιμη μα αδιατύπωτη. Θα διατυπωθεί αφού περάσει στον νου στο επίπεδο της madhyamā.
Τι δημιουργική δύναμη είναι εκείνη;
